Яқинда Туркияда содир бўлган даҳшатли зилзила оқибатларини Прогнозлаш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти мутахассислари баҳолади.
Институт сайтида тўлиқ эълон қилинди.
Туркиядаги зилзиладан жами 10 та вилоят жабр кўрди. Уларнинг мамлакат ялпи ички маҳсулотига қўшган ҳиссаси 2021-йилда 9,3% ни ташкил этади. Худди шу вилоятларнинг Туркия экспортидаги улуши ўтган йили 8,5%, импортда эса 6,7% ни ташкил этди. Жабрланган ҳудуд Туркиянинг муҳим савдо ва саноат маркази ҳисобланади.
Қаҳраманмараш йилига 359 минг тонна ип ва 138 миллион метр тўқув мато, 122 минг тонна трикотаж мато ва 22,7 миллион тайёр кийим ишлаб чиқарди, бу Туркия учун умумий ип ишлаб чиқаришнинг 27% ни ва мато ишлаб чиқаришнинг 8% ни ташкил этди.
Газиантеп мамлакатнинг йирик савдо маркази бўлиб, экспортнинг 4,5% (2022 йилда 11,2 миллиард доллар) га тўғри келади. Асосан қуйидаги тармоқлар маҳсулотлари экспорт қилинди: цемент, тўқимачилик, ёғочсозлик, металлургия ва машинасозлик.
Адıяман йилига 10 миллион баррелдан ортиқ нефтга эга бўлиб, Туркиянинг хом нефт ишлаб чиқаришининг 70% ни ташкил қилади.
Мутахассисларнинг қайд этишича, зилзиладан келиб чиқадиган иқтисодий зарар нафақат ундан бевосита жабрланган вилоятларга, балки Туркиянинг бошқа минтақаларига ҳам таъсир қилади.
Ўзбекистон иқтисодиётига таъсири прогнози
Ташқи савдо
Ўтган йили мамлакатимиз билан Туркия Республикаси ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 3,2 миллиард долларни ташкил этди. Экспорт 1,5 миллиард доллар, импорт эса 1,7 миллиард долларни ташкил этди.
Ўзбекистон ташқи савдосида Туркия 6,4% ни ташкил этиб, ташқи савдо бўйича тўртинчи ўринни эгаллади.
Ўзбекистон Туркияга асосан хомашё – мис, пахта калава, рух, пластмасса экспорт қилади. Мутахассисларнинг таъкидлашича, зилзиланинг ушбу турдаги экспортга таъсири даргумон. Аксинча, Туркиянинг зарар кўрган вилоятларини тиклаш учун кўпроқ мис, рух, пластмасса, алюминий, шунингдек, мамлакатимизда ишлаб чиқарилган озиқ-овқат маҳсулотлари керак бўлиши мумкин.
Экспортга салбий таъсир кўпроқ пахта ипига боғлиқ, чунки Қаҳрамонмараш тўқимачилик саноати марказларидан бири эди. Унинг ёъқ қилиниши танқисликка, харажатларнинг ошишига ва айрим турдаги маҳсулотларни этказиб беришнинг кечикишига олиб келиши мумкин. Бу эса ишлаб чиқариш сиклида узилишларга, кейин эса хомашёга (пахта ва калава) талабнинг пасайишига олиб келади.
Туркиядан асосан машина ва ускуналар, шунингдек, пластмасса, кимё маҳсулотлари, пигментлар ва фармацевтика маҳсулотлари импорт қиламиз. Мамлакатимиз тўқимачилик саноати учун Туркиядан бўёқ ва тайёр газламалар импорти нақадар муҳим эканини инобатга олсак, бўёқ ва газламалар етишмаслиги туфайли тўқимачилик ишлаб чиқаришига салбий таъсир кўрсатишини кутиш мумкин. Натижада тўқимачилик маҳсулотлари нархининг ошиши ва хом ашё ва тайёр маҳсулотлар билан таъминлашга салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Инвестициялар
Туркия, айниқса, сўнгги уч йилда Ўзбекистонга катта сармоя киритмоқда. Аммо зилзиладан кейин Туркиянинг ўзига зарар кўрган ҳудудларни тиклаш ва тиклаш учун пул керак бўлади. Шу муносабат билан Туркия иштирокида жорий ва режалаштирилаётган сармоявий лойиҳаларни амалга оширишда кечикиш кутилмоқда.
Меҳнат муҳожирлари ва пул ўтказмалари
Туркияда ишлаётган ўзбекистонлик меҳнат муҳожирлари 2017 йилдан 2021 йилгача ватанига ўртача 196,9 миллион доллар жўнатган. 2021 йилда Туркиянинг умумий пул ўтказмаларидаги улуши аллақачон 2,9 фоизни ташкил қилган. Мутахассисларнинг фикрича, Туркиядаги зилзила натижасида давлат харажатлари ошади ва инфляция кескин ошади, бу меҳнат муҳожирлари даромадларига таъсир қилмай қолмайди, шунинг учун бу мамлакатдан пул ўтказмаларининг қисқаришини кутиш керак.
Туркия ва Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотига таъсири
The Thomson Reuters Trust Principles экспертлари Туркиядаги зилзила ушбу мамлакат ялпи ички маҳсулотига таъсирини баҳолаш учун учта сценарийни таклиф қилишди.
Биринчи сценарийга кўра, табиий офат Туркиянинг ялпи ички маҳсулотини бу йил 0,6% га камайтириб, кутилган 5 фоиз ўрнига 4,4 фоизни ташкил этади. Иккинчи сценарийда Туркия ялпи ички маҳсулотининг 1% бандига, учинчиси эса 2% пунктга қисқариши кутилмоқда.
Биринчи стсенарийни амалга оширишда Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотига таъсири ялпи ички маҳсулотимизнинг 0,03% пунктига, иккинчиси – 0,05% бандига, учинчиси – 0,1% пунктига қисқариши бўлади.
Шу билан бирга, биринчи стсенарийда Ўзбекистоннинг соф экспорти 0,103% га, товарлар экспорти ва импорти 0,098% га, хизматлар 0,021% га камайиши мумкин.
Иккинчи сценарий амалга оширилса, мамлакатимизнинг соф экспорти 0,172% га, товарлар экспорти ва импорти 0,164% га, хизматлар 0,035% га қисқаради.
Энг пессимистик учинчи сценарий товарлар экспорти ва импортининг 0,33% га, хизматларнинг 0,07% га қисқаришига олиб келади.
Иқлим ўзгариши сайёрадаги табиий офатлар сонининг кўпайишига қандай таъсир қилади
Зилзилалар кўплаб мамлакатлар учун юқори хавфли ҳодисадир. Аммо иқлим ўзгариши биринчи навбатда гидрометеорологик таҳдидлар — қурғоқчилик, сув тошқини, анормал ҳарорат ҳолатларининг кўпайишига таъсир қилади.
Иқлим ўзгариши бўйича ҳукуматлараро панел ўз прогнозида айтилишича, ҳалокатли табиий ҳодисалар келажакда янада тез-тез содир бўлади. Ушбу экспертларнинг фикрича, яқин ўн йилликда иқлим ўзгариши туфайли сайёрамизнинг барча ҳудудлари кўрадиган йуқотишлар ва зарарлар ортади. Шунингдек, улар ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиёти учун иқлим ўзгаришининг 127 турдаги салбий таъсирини аниқладилар. Ушбу таъсирларнинг баъзилари аллақачон қайтарилмас ҳолга келган. Хусусан, ҳароратнинг ошиши экстремал ҳодисалар — иссиқлик тўлқинлари, қурғоқчилик ва тошқинларнинг кучайишига олиб келади.
Иқлим ўзгариши глобал характерга эга, шунинг учун салбий иқлим ҳодисалари оқибатларини бартараф этиш бўйича мамлакатларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари ва уларнинг турли ассоциациялар ва ҳамдўстликлар доирасидаги оператив ўзаро ҳамкорлиги алоҳида аҳамиятга эга.