Иқлим ўзгариши Марказий Осиёда вегетация даврини қисқартириши мумкин

Марказий Осиёда сайёрада содир бўлаётган иқлим ўзгариши туфайли вегетация даври қисқариши мумкин.

Бу сўнгги йигирма йил ичида ўсимлик қоплами тўғрисидаги маълумотларни тўплайдиган янги тадқиқотда айтилган. Тадқиқот экинлардан кўра ёввойи дарахтлар ва ўтларга қаратилган бўлса-да, бу тенденция қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини кўпайтириш ва озиқ-овқат хавфсизлиги ҳақидаги қўрқувни кучайтириш умидларини пучга чиқариши мумкин.

«Ўсиш даври (баҳорда биринчи куртаклар билан кузда ўсимликлар сўниши орасидаги вақт) шимолий ярим шарнинг ўрта кенгликларида кўп жойларда узайиб кетди, бу эса глобал исиш шароитида кутилади. Аммо Марказий Осиёнинг кўп қисмида бу расм аксинча. Ўсимликларнинг вегетация даври кечроқ бошланади ва эрта тугайди, гарчи минтақадаги иқлим глобал ўртача кўрсаткичдан тезроқ исиб кетаётган бўлса-да, бу ойда Science of the Total Environment журналида чоп этилган мустақил тадқиқотлар — дейди Иносми.

Бу парадоксал кўринадиган вазиятни ёғингарчилик табиатининг ўзгариши билан изоҳлаш мумкин. Тадқиқотда айтилишича, ўсимлик қоплами ҳарорат ўзгаришига қараганда «ёғингарчилик ўзгаришига сезгир». Ўрта Осиёнинг аксарият қисми қурғоқчил бўлиб, бу вегетация даврининг қисқаришига олиб келиши мумкин, бу ерда ёғингарчилик кўпайган бўлса ҳам, бу даврнинг охири ҳам эрта. Ёмғир ёғиши ҳароратга қараганда анча мураккаб ўзгарувчи бўлгани учун, ҳар икки ҳолатда ҳам (ёмғирли ва қуруқроқ), бу эрларда ҳосил камайиши эҳтимоли бор.

Хитойнинг Нанкин ахборот фанлари ва технологиялари университетидан Личжоу Ву ва унинг ҳаммуаллифлари тадқиқотни 2000 йилдан 2019 йилгача тўпланган ҳарорат ва ёғингарчилик маълумотлари билан бошлайдилар. Улар буни сунъий ёълдош датчиклари ва ердан намуна олиш пунктлари ёрдамида бир вақтнинг ўзида ўлчанган маҳаллий ўсимлик ўсиши билан солиштиришади. Кейин улар Ўрта Осиёнинг бешта штати ва Ғарбий Хитойнинг кўп қисмини қамраб оладиган бу улкан ҳудудни олтита экологик зонага ажратадилар, улар баландлиги бўйича 1000 метрга бўлинади.

Натижада улкан маълумотлар тўплами олинди, улар орасида вегетатсия даври қисқарганлигини тасдиқловчи статистик маълумотлар мавжуд. Мана улардан баъзилари:

2019 йилда тадқиқот майдонининг 73,4% 2000 йилга қараганда қисқароқ мавсумни бошдан кечирди. Ўртача бу давр йилига 0,89 кунга камаяди.

Энг кўп зарар кўрган марказий ва ғарбий Қозоғистон, шунингдек жанубий Қозоғистон ва Ўзбекистон шарқини қамраб олган Сирдарё ҳавзаси.

Тян -Шан тоғларида (Қирғизистон, Тожикистонда жойлашган ва Шинжонга чўзилган) ҳароратнинг кўтарилиши сабабли, вегетация даври энди эрта бошланади — у ўн йил ичида бир кунга кўчиб ўтди. Шу билан бирга, ёғингарчилик миқдори камайганлиги сабабли, вегетация даври, қоида тариқасида, эрта тугайди — ҳар ўн йилда 3,7 кунга — бу бутун вегетация даврини қисқартирди.

Қозоғистоннинг ғарбий қисмида ва Туркманистон ва Ўзбекистоннинг катта ҳудудида ёғингарчилик режими барқарор бўлиб қолмоқда. Аммо Ву ва унинг ҳамкасблари ўсиш даври одатдагидан кўпроқ ёғингарчилик бўлган ўша йилларда тугаганини аниқладилар.

Худди шундай ҳолат Хитойнинг Шинжон провинсиясидаги Тарим дарёси ҳавзасида ҳам кузатилган, бу ерда ёғингарчилик тадқиқотда кўрсатилган бошқа ҳудудларга қараганда кўпроқ ошган ва вегетация даври, аксинча, сезиларли даражада камайган.

Ва бу ерда иқлим ўзгариши билан боғлиқ бўлмаган қизиқ бир кузатув бор: ҳар 1000 метрга баландлик ошиши билан вегетация даври ўртача 11,7 кунга камаяди. Аммо Шимолий Қозоғистонда пасайиш ҳар 1000 метр учун 50,7 кунни ташкил қилади.

Яхшиямки, вегетация даври қишлоқ хўжалигида ҳайвонларнинг озуқаси учун ишлатиладиган биринчи ишлаб чиқариш (БИҚ) бўйича баҳоланадиган ҳосилдорлик билан бир хил эмас. Кўп экинларни вегетатсия даври тугашидан анча олдин йиғиб олиш мумкин. Бундан ташқари, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, муаллифлар ўз хулосаларини қишлоқ хўжалик экинлари эмас, балки ёввойи флора: дашт ўтлари, буталар (саксовул) ва дарахтлар (личинка ва терак) таҳлилига асосланади.

Айтганча, Ву ва унинг ҳамкасблари Ғарбий Қозоғистонни ҳисобга олмаганда, тадқиқотнинг кўп қисмида БИҚда кичик ўсиш кузатилди, бу ерда сезиларли пасайиш кузатилди. Маҳаллий чўпонлар ўтлоқли даштлардан яйлов учун фойдаланадилар. Бу ҳолатни ҳаддан ташқари қурғоқчилик яққол кўрсатиб турибди, ҳозирда минтақада минглаб сигир ва отлар оч қолмоқда. Ҳатто бу йилги инқироздан олдин ҳам, Марказий Осиёда озиқ-овқат хавфсизлигининг кўплаб белгилари бор эди, бу эса расмийларни экспортга чекловлар қўйишга ундади. 26 июлда Қозоғистон бу сафар чорва озуқаларига қўшимча чекловлар киритди.

Умуман олганда, тадқиқот умид бахш этмайди, чунки ундаги маълумотлар иқлим ўзгаришининг Марказий Осиёга ҳалокатли таъсирини яна бир бор кўрсатади. Агар, албатта, бу маҳаллий ҳокимиятни қишлоқ хўжалигида мавжуд муаммоларни, шу жумладан сув ва бошқа ресурслардан оқилона фойдаланмасликни ҳал қилишга ундамаса.