Евроосиё тараққиёт банки (ЕТБ) минтақа олдида турган долзарб муаммога ойдинлик киритиб, «Марказий Осиёда самарали ирригация ва сувни тежаш» номли муҳим ҳисоботини тақдим этди. Мутахассислар истиқбол ҳақида чуқур хавотир билдиришмоқда: 2028-йилга бориб Марказий Осиё ўткир сурункали сув танқислиги инқирозига тушиб қолиши мумкин, бу эса қишлоқ хўжалиги, саноат ва энергетикада жиддий муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Бу инқироз, ўз навбатида, аҳолини озиқ-овқат, ичимлик суви ва электр энергияси танқислигига олиб келиши, кўплаб қишлоқ аҳолисини оммавий равишда шаҳарларга ва минтақадан ташқарига кўчиб ўтишга мажбур қилиши мумкин.
Ҳисобот таҳлилига кўра, сув ресурсларининг асосий қисми қишлоқ хўжалигига (80 фоиз) сарфланади. Суғориш учун ҳар йили 100 куб километрдан ортиқ сув ишлатилади, минтақада 10,1 миллион гектар ер суғорилади, уларнинг ярмидан кўпи Қозоғистон ва Ўзбекистон каби қуйи оқимдаги қурғоқчил мамлакатларда.
Вилоятдаги ирригация инфратузилмасининг техник ҳолати жиддий ташвиш уйғотади, чунки бу инфратузилманинг ўртача ёши 50 йилдан ортиқ бўлиб, 40 фоиз сув суғориш каналларида йўқолади, суғориладиган ерларнинг 50 фоизи шўрланиш муаммосига дуч келмоқда.
Афғонистон томонидан амалга оширилаётган, Амударёнинг ўрта ва қуйи оқимида сувга кириш учун жиддий хавф туғдирадиган гидротехника лойиҳаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу хавфлар, айниқса қурғоқчил йилларда, Амударё оқими вегетация даврида дарёнинг қуйи оқимида 50% гача ёки ундан кўпроққа камайиши мумкин бўлган даврда кучаяди.
Ҳисоботда «Марказий Осиё 2028-2029 йилларга бориб 5-12 квадрат километрлик ўткир сурункали сув танқислигига дуч келиши мумкинлиги, афғон омили минтақанинг сув балансига гидрологик режим, иқлим ўзгариши ёки юқори демографик ўсиш, қишлоқ хўжалиги, саноат ва энергетикада инқироз бўлиши мумкин, озиқ-овқат, ичимлик суви ва электр энергияси танқислиги қишлоқ жойлардан шаҳарларга ва хорижга оммавий миграцияга олиб келиши мумкин».
Фото: Самарали суғориш: Марказий Осиёдаги сувни тежаш ва сув инқирози бўйича ЕТБ ҳисоботи
Қозоғистон президенти Қосим-Жомарт Тўқаев Душанбедаги нутқида бу масаланинг муҳимлигини таъкидлаб, 2050-йилга бориб муҳожирлар сони 5 миллионга етишини тахмин қилди.
ЕТБ муаммони ҳал қилиш учун бир нечта асосий чораларни таклиф қилади:
Минтақада ирригация ва энергетика лойиҳаларини амалга оширишга қаратилган Халқаро сув-энергетика консорсиумини ташкил этиш. Ушбу таклиф минтақадаги кўп томонлама ривожланиш банклари ва давлатлари ўртасидаги ҳамкорликни осонлаштиришга қаратилган.
Ҳар бир давлат эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда замонавий ирригация ускуналарини ишлаб чиқаришга ихтисослашган ҳудудий кластерни яратиш. Қишлоқ хўжалиги техникаси, мелиоратив техника, шунингдек, каналларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ускуналари ва сув ўлчаш ускуналари ишлаб чиқаришни ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга.
Афғонистон билан ҳамкорликни мустаҳкамлаш, жумладан, сув масалалари бўйича мунтазам мулоқот ва унинг Оролни қутқариш халқаро жамғармасига тўла ҳуқуқли аъзо сифатида кириши мумкин.
Марказий Осиёда сув таъминоти хизматлари учун мақбул ва иқтисодий жиҳатдан мақбул тарифларни босқичма-босқич жорий этиш. Ҳозирги вақтда амалдаги тарифлар иқтисодий асосланган даражадан сезиларли даражада паст (4-15 марта). Инвестиция бадалларининг босқичма-босқич тарифларга киритилиши сув хўжалиги бюджет ташкилотларига ирригация тизимларини қуриш, модернизация қилиш ва реконструкция қилишга сармоя киритишга ёрдам беради.
Деҳқонларнинг имкониятларидан юқори бўлган талаб қилинадиган инвестициялар кўламини ҳисобга олган ҳолда шуни ҳисобга олиш керакки, сув таъминотининг пуллик механизми жорий этилганига қарамай, жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, давлатлар суғориладиган деҳқончилик учун субсидиялар ва компенсациялар беришда давом этмоқда. Марказий Осиёда сувдан пуллик фойдаланишни жорий этишда суғориш тизимининг барқарорлиги ва самарадорлигини таъминловчи модел ва механизмларни ишлаб чиқиш зарур.
- Суғориладиган ерларнинг кенг шўрланиши ва тупроқ унумдорлигининг пасайишига қарши курашиш мақсадида ирригация ва дренаж тизимларини реконструкция қилиш орқали уларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш мақсадга мувофиқдир. Бу ҳудуднинг гидрогеологик шароитига қараб филтрация йўқотишларини уч-тўрт баравар камайтиради ва ер ости сувлари даражасини 2-3 м га камайтиради.
Фото: Самарали суғориш: Марказий Осиёдаги сувни тежаш ва сув инқирози бўйича ЕТБ ҳисоботи
Масалан, хўжалик ичидаги сопол каналларни мўри каналларга айлантириш мумкин, мавжудларини эса далаларга сув етказиб бериш учун қувур тизими билан алмаштириш мумкин. Бу мақсадни амалга оширишда экинлар учун сувдан фойдаланишни камайтириш ва ҳосилдорликни ошириш муҳим аҳамиятга эга. Бу ҳолда чиқарилган сув ресурслари дарёлар ва унинг атрофидаги табиий муҳитнинг экологик мувозанатини сақлаш учун ишлатилиши керак.
- Сув соҳасига рақамли технологияларни универсал жорий этиш тавсия этилади. Бу сувни оқилона тақсимлаш, сувнинг тўғри ҳисобини таъминлаш ҳамда фермер хўжаликларини пуллик сув таъминоти тизимига ўтишни сезиларли даражада осонлаштиради. Рақамли сув ўлчаш технологияларини жорий этиш натижасида кутилаётган сув йўқотишларини тежаш йилига 12-15% ни ташкил қилади. Шунингдек, суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолати ва тупроқ шўрланишини масофавий сунъий йўлдош диагностикасидан фойдаланган ҳолда доимий мониторинг тизимини ташкил этиш мақсадга мувофиқдир.
-
Ер усти суғориш усуллари асосий ҳисобланган Марказий Осиё мамлакатларида суғориладиган майдонларни лазер ёрдамида текислаш каби замонавий техник воситалардан фаолроқ фойдаланиш тавсия этилади. Ушбу технология екинларни парвариш қилишни оптималлаштириш, сувни йўқотмасдан бир текис тақсимланишини таъминлаш, ўсимликларнинг ўсишини тезлаштириш ва ҳосилдорликни ошириш имконини беради.
Юқори сифатли режалаштириш жўяклар бўйлаб ер усти суғориш учун янги механизациялашган ва сувни тежовчи технологияларни амалга ошириш имконини беради. Нишаб текисланган далада ғалла ва бошқа экинларнинг ҳосилдорлиги жўяклар бўйлаб суғорилганда 1,3-2,3 баробар ортади, сув тежамкорлиги эса йилига 20-30 фоизни ташкил этади.