Ўзбекистон илк транзитини Покистон ва Толибон назоратидаги Афғонистон орқали амалга оширди. Тошкент учун бу жанубга қараган сиёсатга устувор аҳамият беришни англатади, чунки у минтақада ўз ўзига хослигини таъминлаш ва Россияга муносиб муқобил савдо шерикларини яратишга интилади.
Яқинда “Америка Овози”да хабар қилинганидек, Ҳиндистонлик хусусий савдогар Покистон ва Афғонистон орқали Ўзбекистонга 140 тонна юк, асосан ҳинд шакарини экспорт қилган. Йуналиш денгиз ва қуруқликдаги юкларни ўз ичига олган, юк биринчи бўлиб Ҳиндистондан Покистоннинг Карачи портига этиб келган. Сўнгра юк юк машинасида Покистон орқали Афғонистонга, Торхам чегарасидан ўтиб, Кобулга йул олган. Кейин юк машиналари Кобулдан Мозори Шарифга ва Ўзбекистоннинг Термиз шаҳрига йул олди.
Бу юк транзити қанчалик камтар бўлмасин, денгизга чиқиш имкони бўлмаган Марказий Осиё давлати учун савдо йулларидаги катта ўзгаришларни англатиши мумкин. Бу унинг савдо йуллари бўйича Эрон ва Россияга кескин қарамлигини камайтиради ва Ўзбекистонга янада мустақил савдо сиёсатини олиб бориш имконини беради.
Россия тарихан асосий савдо шериги ва республикадан жаҳон бозорларига товарларни етказиб беришнинг асосий йули бўлиб келган. Ҳозирда мамлакатлар ўртасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 7,5 миллиард долларни ташкил этади. Замонавий савдо алоқалари 19-асрда, фақат шимолга, Россиянинг чуқурлигига йуналтирилган йуллар, темир йуллар ва қувурлар қурилгач, ривожланди. Хусусан, Россия денгиз портлари Ўзбекистондан газ ва нефт маҳсулотлари, шунингдек, саноат металлини ташишнинг асосий йуналиши ҳисобланади.
Ўзбекистоннинг денгизга жисмоний чиқиши ёъқ, шунинг учун у доимо асосий жаҳон бозорларининг чеккасида бўлиб келган. Бироқ 2016-йилда Шавкат Мирзоёев ҳокимият тепасига келганидан сўнг Ўзбекистон мақсадли равишда ушбу муаммоларни ҳал қилиш ва савдо йулларини диверсификация қилиш йулида ҳаракат қилди. Шу билан бирга у жанубга қаради ва энг кўп эътибор Покистонга борадиган йулга қаратилди.
Ўзбекистон стратегиясининг бошланғич нуқтаси Покистон денгиз портларига чиқишдир. 2022-йил март ойида Покистон ва Ўзбекистон ўртасида жами 34 та товарни ўз ичига олган имтиёзли савдо битими имзоланди. Битим иккита асосий ўзгаришларни ўз ичига олади: биринчидан, ушбу маҳсулотлар учун божларни камайтиришга қаратилган бўлиб, улар ҳозирда 20 дан 100% гача ўзгариб туради, иккинчидан, стандартларни ўзаро тан олиш ва тегишли тартибларни соддалаштириш орқали тарифсиз тўсиқларни минималлаштириш керак.
Бу икки давлат 2021-йил июл ойида имзоланган Покистон-Ўзбекистон транзит савдоси тўғрисидаги битимдан келиб чиқади, унга кўра томонлар Афғонистон-Покистон чегарасида Покистон юк машиналарига ва аксинча юкларни ўтказишга қарор қилишган. Шартномада миграция қоидаларини юмшатиш ва ҳайдовчилик гувоҳномаларини ўзаро тан олиш ҳам назарда тутилган эди.
Бу келишувларнинг калити Афғонистондир, чунки у Ўзбекистон ва Покистон ўртасида жойлашган. Уч давлат йирик инфратузилма ва савдо лойиҳаларида ҳамкорлик қилиш тажрибасига эга. Ўзбекистонни Афғонистон орқали Покистоннинг Карачи, Бин Қосим ва Гвадар денгиз портлари билан боғлашга қаратилган уч томонлама лойиҳа бўлган Мозори Шариф-Кобул-Пешовар Транс-Афғон темир йули лойиҳаси диққатга сазовор мисолдир.
Покистон денгиз портлари ҳам Эрон портларига нисбатан афзалроқ кўринади. Ўзбекистон ҳозирда Эроннинг Бандар Аббос денгиз портидан фаол фойдаланувчи бўлиб, унга, масалан, Туркманистон орқали кириш мумкин. Аммо порт зарур инфратузилмага эга бўлса-да, Эронга қарши санкциялар Ўзбекистоннинг мамлакат портлари орқали янги бозорларга чиқиш имкониятини сезиларли даражада чеклаб қўйди.
Покистон денгиз портларига савдо йулларининг амалга оширилиши Ўзбекистоннинг анча катта қўрқувини яширади. Қозоғистон ва Украинада содир бўлган сўнгги воқеалар норозилик ҳиссини уйғотди. Москванинг тартибсиз халқаро кун тартиби Тошкентнинг кўплаб суҳбатдошлари орасида маневр қилиш қобилиятини мураккаблаштирди.
Айниқса, Украинадаги уруш Мирзиёевнинг жанубий сиёсатини янада кучайтирди. Россияга қарши санксиялар унинг савдо имкониятларини деярли фалаж қилди ва Ўзбекистон иқтисодиётига ҳам жиддий таъсир кўрсатди. Энг йирик транспорт компаниялари Қора денгиз орқали МДҲга экспортни тўхтатди.
Ўзбекистоннинг Марказий Осиё марказидаги мавқеи куч манбаи, аммо заифлик манбаидир. Ўзбекистон учун Россия савдо йулларига энг яхши алтернатив жанубдир. Сабаби географик. Ўзбекистон Марказий Осиёда марказий ўринни эгаллайди. Бу Евроосиё марказининг ўзагини Ҳинд-Тинч океани минтақаси билан боғловчи шимолдан жанубга ҳам, ғарбдан шарққа ҳам барча йулларнинг чорраҳаси эди. Бироқ Ўзбекистоннинг ҳозирги транспорт йуллари марказлашган совет давлати эҳтиёжлари учун қурилган бўлиб, бу савдо оқимларини шимолга йуналтирган. Шу тариқа, ўнлаб йиллар давомида Ўзбекистон ўзининг географик узоқлигини енгиб, қўшни давлатларга товарлар экспортига тобора кўпроқ йуналтирилган иқтисодиёт тузилмаларини ўзгартиришга интилди. Бунинг муҳим қисми ноанъанавий бозорларни аниқлаш ва йулга қўйиш бўлиб, Покистон ва Афғонистон Ўзбекистоннинг минтақадаги интилишларини очишнинг калити бўлиб кўринади.