Давоми. Заҳарли чиқиндилар тоғи қандай пайдо бўлди, унинг тагида хитойлик сармоядорлар Ўзбекистон фуқаролари учун турар-жой қурмоқдалар.
Тарихий ёдгорлик — Оқ-тепа шаҳри. Қадимги даврларда бу эрда ҳунармандлар ва деҳқонларнинг яшаш жойлари жойлашган эди. Ўтган асрнинг қирқинчи йилларидан етмишинчи йилларигача бу ерда, тепада ва унинг этагида археологик қазишмалар олиб борилди.
Топилмаларга кўра, бу эрда қадимги Чач шаҳри шоҳларининг соқчилар қалъаси ва ёзги саройи бўлган. Барак саройга туташган. Уларни қалъа девори ва сув ўраб турган эди ….
Қалъа VIII асрда араблар томонидан, XIII асрда эса мўғуллар томонидан босиб олинган.
Замонавий дунёда тарихий обидаларга жой йуқ экан. Ва тепаликлар бутунлай бошқача табиатга эга.
Оқ-тепа ёнида яна бир қўлда қурилган тоғ ўсмоқда. У ҳали ҳам кўп асрлик ёдгорликдан пастроқ, аммо унинг ёнида қурилиш чиқиндилари тоғлари йиғилган.
Тоғга ўйилган чанг йул кўк дарвозага олиб боради. Бу шаҳарга чиқиш. Ундан бир оз узоқроқда, тепаликнинг ғарбий томонидаги ахлат токчасида «сайёҳлар» ўткир кимёвий ҳид билан бўшашган тупроққа сузишади. Одамлар қимматбаҳо буюмларни, қимматбаҳо металларни қидириб топиш учун ахлат қабристонини қоқиб ташлаган қазишчилар томонидан қолдирилган улкан чуқурларни диққат билан айланиб чиқишади. Абразив фабрикани рад этиш, мен айтишим керакки, кўпинча ахлат тепасида учрайди.
Оёқларингиз остида. Вақти-вақти билан асфалт ётқизилган йулнинг қолдиқларини, инсон чиқиндилари олиб келинган йулни кўриш мумкин.
1941 йилда, Улуғ Ватан уруши бошланганда фабрикалар Тошкентга эвакуация қилинди. Улардан бири — абразив заводи — улкан қувурлар билан аниқ кўринади. У нолдан маҳаллий ва келган мутахассислар томонидан ниҳоятда қисқа вақт ичида жойлаштирилди.
Завод уруш давридаги барча қийинчиликларни бошдан кечирмоқда. Ишлаб чиқариш чиқиндилари қуритилган жарда яқин жойда сақланади. Бу эрда деярли аҳоли яшамайди ва санитария меъёрлари бунга сабаб болади.
Завод чиқиндиларининг ўзига хос хусусияти нима эканлигини тушунтиришга арзийди. Абразив маҳсулотлар ишлаб чиқаришда боғловчи сифатида фенол-формалдегид қатрони ишлатилади. Агар печда абразив маҳсулотларни «пишириш» пайтида ҳарорат режими бузилган бўлса, фенол-формалдегид қатрони тўлиқ полимеризатсия қилмайди. Маҳсулотлар керакли кучга эга эмас ва ўралган бўлиб қолади.
Кўп йиллар давомида бундай «полимеризатсия қилинган» қатронлар юқори токсик фенол газининг манбаи бўлиб қолмоқда. Ҳали ҳам бўш тупроқ билан нафас олаётгани, уни қидирувчилар, қизиқувчан «сайёҳлар» ва қурувчилар айланиб юраётгани ҳам истисно қилинмайди.
Аста-секин, полигон бошқа саноат корхоналари ва қаттиқ маиший чиқиндиларни қабул қила бошлади.
Олиб ташланадиган ахлат бир-бирининг устига қатламларга қуйилиб, тупроқ қатламлари билан қопланган, тепалик баландлашиб, асфалт йули узоқлашиб борган.
Бу саксонинчи йилларнинг ўрталарига келиб, Тошкентда полигонлар тақиқланган пайтгача давом этди. Бироқ, юк машиналарининг излари бўйича, қурилиш чиқиндиларининг ноқонуний олиб чиқилиши узоқ вақтдан бери давом этмоқда. Визуал равишда, тўпланиш баландлиги ўн беш метрда аниқланади.
Ахлат тоғининг жанубий ёнбағридан хитойлик сармоядорларнинг техникалари ахлат тоғининг асосини қазишди. Унинг ёнида қазилган қудуқлар бор ва уларнинг сонини санаб бўлмайди. Келажакдаги уй-жой фондининг пойдеворини қуриш учун тайёрланган чуқурларнинг деворлари тупроқ билан қопланган ахлат қатламидир.
Қазиш учун кўплаб асарлар мавжуд. Камчилик — бу туман ва шаҳар маъмуриятининг эътиборидир. Улар ахлатхонани яқин масофада кўрмайдилар. Улар учун сармоядор билан биргаликда фойдаланиладиган ҳудуд — бу бўш жой.
Давомини кеинги нашрларда ўқинг.