Ғарб сиёсатшунослари назарида Туркия Марказий Осиё учун Россия ва Хитойга яқинроқ

Марказий Осиё бешта давлатдан иборат. Уларни умумий тарих, дин, тафаккур бирлаштиради. Шунингдек, минтақа республикаларининг тиллари ва муаммолари ўхшаш. Уларнинг барчаси у ёки бу даражада Россияга боғлиқ. Улар Марказий Осиёда ўз таъсирини кучайтириш ва Россияни сиқиб чиқаришни мақсад қилган Хитой билан маълум даражада ҳамкорлик қилади. Шу билан бирга, Москва ва Пекин Марказий Осиё давлатлари учун ягона фойдали ёки қариндош давлатлар эмас. Бироқ энди майдонда туркий республикаларни ўз атрофида бирлаштира оладиган янги давлат пайдо бўлди ва бу Туркия.

1992 йилдан бери Анқара Туркий давлатлар иттифоқини тузишга интилиб, унинг таркибига Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Туркманистон, Тожикистон ва Озарбайжон киради. Туркиянинг ўша пайтдаги президенти Турғут Ўзал туркий давлатларнинг биринчи саммитини мамлакат пойтахтида чақирган эди. Унда Тожикистон президентидан ташқари барча республикаларнинг раҳбарлари иштирок этдилар. Бирлашиш катта истиқболларни ваъда қилди. Сиёсий ва савдо соҳаларидаги ҳамкорлик маъқулланди. Бироқ 1994 йилда Ўзал бевақт вафот этди. Унинг ўлими ҳали ҳам муҳокама қилинмоқда, чунки у заҳарланган деган версия мавжуд.

1994 йилдан кейин туркий давлатларни бирлаштириш ҳаракати заифлашди ва маданий-ижтимоий соҳаларда ҳамкорлик тасдиқланди. Анқарада ҳокимият алмашганидан кейин Туркия лойиҳага алоҳида эътибор беришни тўхтатди. Давлат бизнеси Марказий Осиёга муаммосиз кириб келди, шунинг учун ҳаммаси яхши эди ва ҳоказо. Туркий давлатларни бирлаштириш йулидаги дастлабки қадамлар 2009 йилда Туркия, Озарбайжон, Қирғизистон ва Қозоғистон Туркий Кенгашни ташкил қилгандан сўнг бошланди ва бу, аслида, келажакдаги иттифоққа асос бўлди.

Ражаб Тоййиб Эрдўғон ҳокимиятга 2014-йилда келган. Унинг Озарбайжон билан бирга Марказий Осиёнинг барча давлатларини ўз атрофида бирлаштириш, бундан кейин эса кўпроқ интилишлари бор эди. Бунга Туркиянинг Анқарани қабул қилишни истамаган Европа Иттифоқига киришга уринишлари сабаб бўлган. Шу боис Эрдўғон Европа бирлашувига муқобил яратишга киришди.

Ўзбекистонда ҳокимият алмашганидан бир йил ўтиб, Шавкат Мирзиёев бошчилигидаги Тошкент ҳам Туркий кенгашга аъзо бўлиш истагини билдирган. Кузатувчи ролида 2020 йилда Венгрия ва Украина уюшмага қўшилди.

Айтиш жоизки, 2022-йил бошида Туркий кенгаш мамлакатлари иттифоқ қайси йуналишда ривожланиши кераклигини ҳали тўлиқ тушунмаган эди. Шу билан бирга, раҳбар бирлашиш зарурлигини, диний ва тилшунослик масалалари асос бўлиши мумкинлигини биларди.

Марказий Осиёга таъсирини йуқотиш истиқболи, ҳатто Хитой Москва билан рақобатлаша олмайдиган бу жараёнга аралашса ҳам, Россияга тўғри келмайди. Туркия миллий телевидениеси давлат ҳудуди Қрим ва Кубан билан бирга белгиланган Турон деб аталувчи ҳудуд харитасини кўрсатгач, Россия ақлдан озган эди. Турон турк миллатчилари орзу қилган фаразий давлат. Эрдўғанга шундай давлатга эга бўлган харита тақдим этилди ва телевидениеда ҳаммаси бир хил миллатчилар томонидан кўрсатилди. Эрдўғон, албатта, Туроннинг яратилишига қарши эмас, лекин бунинг иложи йуқлигини яхши тушунади, лекин Туркия бошчилигидаги Марказий Осиё бирлашган давлатлари ташкилоти анча реал ва истиқболли кўринади.

Шундай бўлса-да, Россия ўз амбициялари ва муаммоларини бошқаларнинг зиммасига юклатиб, Анқаранинг Туронни яратиш бўйича режалари амалга оширилаётганлигини исботловчи далилларни излай бошлади ва одатдагидек, тарғиботчилар уларни қийинчиликсиз топдилар. Миллатчилар томонидан Эрдўғанга берилган харитага урғу кучайиши билан бир қаторда, Халқаро Турк Академиясининг (Қозоғистондаги Туркий Давлатлар Иттифоқига қўшимча бўлиб хизмат қилувчи муассаса) телеграм каналида Ёқутистон деб аталганига эътибор қаратдилар. «Жаҳон ҳамжамияти томонидан тан олинмаган давлат тузилмаси.» Уларнинг фикрича, “ссенарий узоқ вақтдан бери, жумладан, хорижда ҳам ёзилган. Эрдўғон ҳар томонлама олға интилмоқда ва ғалабага ишончи комил”. Қизиғи шундаки, Россия ҳарбий ва иқтисодий босимдан ташқари, ҳеч қандай тарзда Марказий Осиёда ўз таъсирини кучайтира олмайди ва Туркиянинг киришини чеклаш мақсадида Анқарага нисбатан ҳам худди шундай риторикани қўллайди.

Шу билан бирга, Эрдўғон Туркий Давлатларнинг тўла ҳуқуқли иттифоқини яратиш истагида унинг барча аъзолари учун фойдали бўлган иқтисодий ва сиёсий бирлашмани амалга ошириш ниятида. “Ташкилотга аъзо бўлган туркий давлатлар бир-бирига яқинроқ бўлишга интилади, бу табиий ҳол”, — дея тушунтиради мухолиф қозоқ сиёсатчиси ва тадбиркор Серикжан Мамбеталин. — Уларда, умуман олганда, Зангезур коридорини (Арманистон орқали Озарбайжоннинг ғарбий вилоятлари ва унинг эксклави Нахичеван Мухтор Республикаси ўртасидаги транспорт йулаги) қайта тиклаш имконияти муносабати билан Ипак йулини жонлантириш имконияти мавжуд. Бу, ўз навбатида, туркий мамлакатларга Ташкилотнинг барча аъзолари учун фойдали бўлган, туркий давлатларни Европа билан боғлайдиган йирик Транскаспий йулагини яратиш имконини беради”.

Озарбайжон Туркий мамлакатларнинг янги иттифоқига қўшилган биринчи давлат ҳисобланади. Боку Туркия билан узоқ вақтдан бери яқин иттифоққа эга, жумладан, ҳарбий. Шунингдек, Қозоғистон бирлашишнинг катта тарафдоридир. Нур-Султон Марказий Осиёдаги бошқа ҳеч ким каби Россия ва Хитойга учинчи куч муқобилини қидирмоқда.

Бундан ташқари, Туркий халқлар иттифоқини Қозоғистон фуқароларининг ўзлари қўллаб-қувватлайдилар, чунки мамлакатда туркийзабонлар кўпайиб бормоқда, бу эса Москвага ёқмайди. Расмий ислом дини Хитойда норозиликни келтириб чиқармоқда. Россия билан қўшма иқтисодий лойиҳалар асосан бир томонлама Москва фойдасига ишлайди. Қримнинг аннексия қилиниши, 2014-йилда Донбасснинг босиб олиниши, Қозоғистоннинг шимолий ерлари ҳақидаги баёнотлар “рус ҳукмдорларининг совғалари” бўлганидан сўнг, Нур-Султон Россия билан кейинги иттифоқчилик оқибатларидан қўрқишни бошлади. Афтидан, Украинага бостириб кириш бошлангандан сўнг, Қозоғистон бу давлат билан ҳамкорлик қилиш истиқболини тушуниб етганлиги сабабли икки давлат муносабатлари ёмонлашди.

Ажабо, Ўзбекистон қўшилиш учун муаммоли республикалардан бири бўлиши мумкин. Туркий халқлар кенгаши эндигина ташкил этилган Ислом Каримов даврида ҳам Туркиянинг тазйиқлари республиканинг биринчи президентига ёқмасди. Ўзбекистон ҳамиша ҳеч қандай иттифоққа кирмасликка ҳаракат қилиб келган ва кўп қиррали ташқи сиёсат юритиб келган. Шавкат Мирзиёев ҳокимият тепасига келганидан сўнг давлат ислоҳотга киришди ва ташқи давлатлар билан яқинлашиш йулига тушди. Бироқ, алоҳида иттифоқчилик сиёсати, айниқса, Ўзбекистоннинг ҳарбий доктринасига нисбатан ўзгаришсиз қолди, унга кўра, республика ҳарбий бирлашмаларга қўшилмайди, хорижий ҳарбий хизматчиларни ўз ҳудудига киритмайди, урушларда қатнашмайди.

Шу билан бирга, Шавкат Мирзиёев келиши билан республика ислоҳ қилинмоқда, иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан юксалмоқда. Бу омил “учинчи давлатларнинг ҳар қандай геосиёсий таъсири” остида судралиб қолишга йул қўймаслик учун Тошкентнинг Туркий халқлар иттифоқига қўшилиш борасидаги позициясида лангар ҳам бўлиши мумкин. Бошқа томондан, Россия Ўзбекистонни ўзининг КХШТ ва ЕОИИга жалб қилиш ҳаракатини тўхтатмайди. Республика қанча узоқ қаршилик кўрсатса, Москва босими шунчалик кучаяди ва Украинада уруш бошланганидан кейин Мирзиёев “Кремл манфаатлари қондирилмаса” юзага келиши мумкин бўлган ҳарбий можаро ҳақида жиддий ўйлаб кўриши керак. Бинобарин, бу ҳолатда Ўзбекистон ҳали ҳам қийин танлов олдида турибди: ё ўз тамойилларини қурбон қилиб, Туркий халқлар иттифоқи билан фойдали интеграцияга йул қўйиш ёки ўта ҳақиқий ҳарбий-сиёсий инқирозга дуч келмаслик учун Москва босимига бўйсуниш.

Туркиянинг Марказий Осиёда пайдо бўлишининг ўзи Россияни жуда безовта қилмоқда, жумладан, Москва республикаларни ўзининг “орқа ҳовлиси” деб билиши ва уларни вақтинча ўз чегараларини тарк этган сиёсий тузилмалар сифатида қабул қилиши билан боғлиқ. Бундан ташқари, ҳеч ким Россияни Туркий Давлатлар Иттифоқига таклиф қилмаган, гарчи унинг аъзолигига эътироз билдирилмаган. Россия ва Хитой билан рақобатлаша оладиган учинчи, потенциал истиқболли кучнинг пайдо бўлиши Ўзбекистон ва Қозоғистон ўртасида иттифоқчилик ҳужжатининг имзоланишига сабаб бўлди, бу ҳақда Москва сўрамаган, оддийгина фактга қўйилган.

Туркия Марказий Осиёга реал истиқболларни, танлаш ҳуқуқини, диний ва тарихий асосда туркий халқларга ижтимоий қўллаб-қувватлашни таклиф этади.