Россия ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ «ески дўстлари» ёрдамига муҳтож ва ЕОИИни ушбу қўллаб-қувватлаш воситаси деб билади. Ўзбекистон ҳамон россияпараст ассотсиатсияда кузатувчи сифатида қолмоқда, бироқ Москва уни тўлақонли иштирокчига айлантиришга уринишларини қолдирмаяпти. Аммо Украинада «махсус ҳарбий операция» бошланганидан сўнг, ЕОИИга қўшилиш глобал изолятсияга таҳдид солиши мумкин. Шу билан бирга, бундай рисклардан фақат Россия дивидендлар олади.
2023-йилнинг 24-25-май кунлари Москва шаҳрида Россия етакчилигидаги иқтисодий бирлашма – Евроосиё иқтисодий иттифоқи (ЕОИ) шафелигида форум ва йиғилиш бўлиб ўтди. ЕОИИ 2015 йилда Россия, Беларус ва Қозоғистон томонидан тузилган Божхона иттифоқи негизида тузилган. Арманистон ва Қирғизистон, шунингдек, Беларус, Қозоғистон ва Россияни ўз ичига олган ЕОИИ аъзолари ташкил топган кундан бошлаб тўлиқ иқтисодий интеграцияга интилишди. Бу саъй-ҳаракатлар, жумладан, иттифоқ ичида товарлар, капитал ва ишчи кучининг эркин ҳаракатланишига тааллуқли эди. Аммо ЕОИИнинг яқинлашиб келаётган 10 йиллиги арафасида бу мақсадлар бажарилмаганлигича қолмоқда.
Россия ҳали ҳам иттифоқ ичидаги асосий ва доминант ўйинчи бўлиб қолмоқда, айниқса 2023 йилда ЕОИИ органларига раҳбарликни ўз қўлига олганидан бери. Россия президенти Владимир Путин яқинда Москвада бўлиб ўтган йиғилишдаги нутқини яна бир бор ЕОИИ шакллантиришга ёрдам бермоқчи бўлган кўп қутбли дунёга ишора қилиб бошлади. Учрашувда Путин “ЕОИИда ишлаб чиқарилган” бренди остида “саноат кооперациясини ривожлантириш ва ишлаб чиқаришни кўпайтириш” бўйича улкан ташаббусни илгари сурди. Шу билан бирга, Россия президенти божхона тўловларини тақсимлашнинг янги стандарти ҳақида гапирмади. Айни пайтда ЕОИИга кирувчи барча божларнинг 85,1% Россияда қолмоқда. Қолганлари — 15% дан камроғи Иттифоқнинг бошқа мамлакатларига тақсимланади. Бу масала ЕОИИнинг барча аъзолари томонидан кўтарилган ва 2022 йилда Россия ва Беларусга қарши халқаро санкциялар киритилгандан кейин айниқса долзарб бўлиб қолди.
Бугунги кунда ЕОИИнинг асосий вазифаларидан бири аъзо давлатлар миллий иқтисодиётларининг рақобатбардошлигини оширишдан иборат. Аммо бозорларнинг катталиги ва бешта давлат манфаатларининг тенг эмаслиги ҳар доим бундай уринишларни тўхтатиб келган. Ушбу номутаносиблик ўзаро манфаатли ҳамкорликка эришиш вазифасини аниқ мураккаблаштиради.
Жумладан, яқинда бўлиб ўтган учрашувда Путин иттифоқ доирасида маданий макон ва умумий Евроосиё мафкурасини ривожлантириш зарурлигини маълум қилди, бу эса ташкилотнинг миллий иқтисодиётларни ривожлантириш миссиясига тўғри келмайди. Маълумки, Россия ўзини Ғарб шерикларидан тобора яккаланиб бораётган давлат сифатида «ески дўстлар»нинг ёрдамига ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ муҳтож ва ЕОИИни бу қўллаб-қувватлаш воситаси деб билади.
Украинадаги уруш туфайли юзага келган энергетика инқирози нафақат Россия энергия ресурсларининг энг йирик импортчиси бўлган Европа Иттифоқига, балки Россиянинг ўзига ҳам таъсир кўрсатди. ИФРИ экспертларининг фикрича, Россия ўзининг энг яхши бозори – Европани йуқотди ва бир хил миқдордаги нефт ва газни истеъмол қила оладиган ҳақиқий муқобили йуқ. 2021-йилда “Газпром” МДҲдан ташқари давлатларга 185,1 миллиард куб метр газ экспорт қилган, шундан йилига 150 миллиард куб метрдан кўпроғи Ғарбга сотилган. Карнеги Россия Евросиё марказининг мустақил тадқиқотчиси Сергей Вакуленконинг сўзларига кўра, Россия учун “Европа бозорига ягона муқобил Хитойдир”. Аммо газ оқимини ғарбдан шарққа йуналтириш осон иш эмас, айниқса ЕОИИ доирасида режалаштирилган умумий газ бозори туфайли.
ЕОИИ умумий газ бозорини яратиш тўғрисидаги қарор аъзо давлатлар раҳбарлари томонидан қабул қилинган ва 2014-йил 29-майдаги ЕОИИ тўғрисидаги шартномада мустаҳкамланган ва 2016-йилда умумий газ бозорини шакллантириш концепцияси тасдиқланган. Бундай бозорни шакллантириш тамойиллари ЕОИИ аъзоларининг газга бўлган ички эҳтиёжларини қондириш ҳамда газни ташиш хизматларига нархлар ва тарифларни белгилашдан иборат.
Бироқ, ЕОИИ аъзоларининг энергия бозори нотекис. Ташқи газ бозорида ЕОИИ ҳукмронлигига қарамай, Россия ва Қозоғистондан ташқари ҳеч бир иштирокчи ўзининг ички газга бўлган эҳтиёжини қондира олмайди. Буни ўтган қишда, жумладан, Ўзбекистонга ҳам таъсир кўрсатган энергетика инқирози яққол исботлайди. Маиший газ истеъмоли бўйича Россия ЕОИИда биринчи ўринни эгаллайди, урушдан олдинги маълумотларга кўра йилига 20 миллиард кубометр истеъмол қиладиган Беларусия иккинчи ўринда туради. Қозоғистон 16 миллиард куб метр, Арманистон 2,2 миллиард, Қирғизистон 260 миллион кубометр истеъмол қилган. Россияпараст иқтисодий ассоциацияда кузатувчи ва “уч томонлама газ иттифоқи”нинг муҳим бўғини бўлган Ўзбекистон 2021-йилда 46,4 миллиард куб метр газ истеъмол қилган.
Умумий газ бозорини шакллантиришдан мақсад ЕОИИ доирасида белгиланган нархда газнинг мавжудлигини ошириш бўлса-да, иштирокчилар ўртасида газни ташиш масалаларида кескин келишмовчиликлар мавжуд. Россия ва Қозоғистон табиий газ экспортчилари ҳисобланади. Иттифоқнинг қолган аъзо давлатлари (Арманистон, Белоруссия ва Қирғизистон) импорт қилувчилар бўлиб, бу гўёки тенг ҳуқуқли шериклик ритмини техник жиҳатдан бузади. Бу икки гуруҳ давлатлари турли мақсадларга эга ва умумий газ бозоридан турли натижаларни кутишади, мос равишда улар иттифоқнинг энергия хавфсизлигини бошқача тушунишади. Айни пайтда газ импорт қилувчилар билан боғлиқ бўлиши мумкин бўлган Ўзбекистон айни пайтда бу масалада Москва томонидан босим остида. Бироқ, ЕОИИнинг бошқа импортёрлари тажрибаси шуни кўрсатадики, энергия ресурсини олиш шартлари иқтисодий блокнинг барча иштирокчилари учун бир хил эмас.
Масалан, Россия ва Қозоғистон учун ҳозирги статус-квони сақлаб қолиш муҳим. Айни пайтда, Арманистон, Беларус ва Қирғизистон энергия импортига боғлиқ ва иттифоқ ичидаги барча истеъмолчиларга тенг муносабатда бўлиш хавфсизлигини таъминлашга интилади. Импортчилар газни қозоқлар кўрган ички нархларда сотишни хоҳлашади, аммо Қозоғистонда газ ишлаб чиқариш ва тақсимлаш давлат бюджетидан субсидияланади. Шунинг учун иттифоқ чегаралари орқали газ нархини уйғунлаштириш йулидаги қадам Қозоғистон учун ноқулай келишув бўлади.
ЕОИИда умумий газ бозорини ишга тушириш бошқа сабабга кўра ноқулай бўлар эди. Қозоғистон ҳукуматининг 2020 йилга доир ҳисоботида огоҳлантирилишича, Қозоғистоннинг амалдаги монополист оператори ҚазақГаз “бозордан мажбуран чиқиб кетиши ва амалда “янги монополия” билан алмаштирилиши эҳтимоли бор”. Қозоғистондаги энергия бозори аллақачон ноаниқ ва кучли монополлаштирилган. Иқтисодиёт диверсификатсия қилинмаган ва тизимли муаммолар мавжуд бўлиб, улар ҳал этилмаса, келажакда иқтисодий турғунликка олиб келиши мумкин. Мамлакат учун асосий эътиборни ЕОИИга қаратиб, Россия шартларига рози бўлишдан кўра, Жануби-Шарқий Осиё бозорига ёки жаҳон бозорига Хитой орқали муқобил йул топиш фойдалироқ бўлиши мумкин.
Ички газ бозорларини яхшилаш учун биринчи навбатда ички нархларни тартибга солишни бошлаш ва монополия моделидан воз кечиш зарур. Зеро, иттифоқ доирасида қулай энергия интеграциясига эга бундай бозорни ривожлантириш учун барча имкониятлар мавжуд. Ассотцация мамлакатлари совет давридаги газ транспорти инфратузилмасига эга бўлиб, узоқ вақтдан бери ўзаро газ савдоси билан шуғулланиб келмоқда. Аммо Россиянинг «Газпром» компанияси ўзининг шўъба корхоналари орқали газ ишлаб чиқариш ва ташишда устунлик қилади ва Россия газ бозори ЕОИИ умумий газ бозорининг монопол ривожланишига ҳисса қўшишда давом этмоқда. Буларнинг барчаси Россиянинг минтақадаги геосиёсий таъсирини сақлаб қолиш учун восита бўлиб хизмат қилади. Россия ўз қоидаларига кўра ўйнайди ва ЕОИИ унинг воситаларидан бири бўлиб, Россиядан бошқа ҳеч кимга фойдали эмас.
Йил бошидан буён бир қатор қозоғистонлик сиёсатчилар мамлакатнинг ЕОИИ таркибидаги мақомидан норозилигини билдирган. Шундай қилиб, DW нашрига берган интервюсида Евросиё Иқтисодий Комиссиясининг Иқтисодиёт ва молия сиёсати вазири Бахитжан Сагинтаев Қозоғистон Беларус алкогол бозорига кира олмаётганидан ғазабланди, чунки импорт қилувчилар рўйхати президент фармони билан чекланиши мумкин.
2022 йилдан бери Қозоғистон ЕОИИ божхона тўловларидаги улушини ошириш масаласини муҳокама қилмоқда. Айни пайтда ЕОИИ ташқи иқтисодий фаолиятида иштирок этувчи давлатлар экспорт-импортдан тушаётган жами божхона тўловларини келишилган нисбатларга мувофиқ қайта тақсимламоқда: Қозоғистон ва ЕОИИ мамлакатлари ўртасидаги товар айирбошлаш 11,6% га ошганига қарамай, мамлакатга нисбатан камроқ тўловлар келиб тушмоқда. божхона тўловлари умумий суммасининг 7%; Арманистонда – 1,22%, Қирғизистонда – 1,9%, Беларусда – 4,86%. Қолганлари – 85,1% Россияга кетади. Бу масала Украинадаги уруш муносабати билан айниқса долзарб бўлиб қолди. Ғарб билан санкциялар қарама-қаршилиги доирасида Россия ва Беларус ташқи иқтисодий имкониятларини қисқартирди. Сагинтаевнинг сўзларига кўра, Қозоғистоннинг (ва бошқа иштирокчиларнинг) божхона тўловларини тўлаш талаби Россия ва Беларус томонидан рад этилган. Айни дамда божлар масаласи Москва томонидан қайта кўриб чиқилади, дейишга асос йуқ. Демак, Ўзбекистон ЕОИИга киргач, Тошкент ушбу уюшмадаги иштироки учун Россияга бож тўлаш орқали тўлайди. Бундан фойда, минтақадаги қўшнилар ва иқтисодий бирлашманинг бошқа иштирокчиларидан ўрнак олиб, фақат Москвага боради.
Қозоғистон расмийларига кўра, бюрократик тизим туфайли мамлакатнинг ЕОИИга экспорти камаймоқда. Иштирокчи мамлакатлар компаниялари учун Россия бозорига кириш қийин, россиялик тадбиркорлар эса ўз бизнесларини осонлик билан илгари сурадилар. ЕОИИда асосан маҳсулот сифати стандартлари тасдиқланган бўлиб, уларга фақат йирик компаниялар жавоб бериши мумкин, иштирокчи мамлакатларда кўпчиликни ташкил этувчи кичик фирмалар эса Россия бозорига кириш имконига эга эмас.
Ҳатто Қозоғистон, қўшни Ўзбекистон ҳам Марказий Осиёда кўп кўрсаткичлар бўйича етакчилардан бири, шунингдек, иқтисодий кўрсаткичлар бўйича ЕОИИда Россиядан кейин иккинчи ўринда турадиган Ўзбекистон ҳам иттифоқ доирасида “тенг шартлар”да Москва билан рақобатлаша олмайди. Май ойи бошида Қозоғистон Сенати спикери Маулен Ашимбаев мамлакатнинг ЕОИИдаги позитсиясига изоҳ берди. Ашимбаевнинг айтишича, агар Қозоғистон учун фойда бўлмаса, мамлакат ўз позициясини янада яхшилаш учун ўзгаришларни излашга тўғри келиши мумкин. «Агар биз бир марта имзолаган бўлсак, бу биз бу келишувларни ўзгартирмаслигимиз керак дегани эмас», деди у.
Қозоғистон нафақат энергия ресурслари бўйича, балки бошқа аъзолар билан, хусусан, Россия билан умумий ташқи савдо ҳажми бўйича ҳам иттифоқнинг оғир вазнли аъзоси ҳисобланади: Қозоғистоннинг ЕОИИ доирасидаги ташқи савдо айланмасининг 92 фоизи Россия, 4,7% Қирғизистон, Беларус 3,2% ва Арманистон 0,1%. Ўтган ой Москвада бўлиб ўтган йиғилишда Президент Қосим-Жўмарт Тўқаев шундай деди: “ЕОИИ мавжуд бўлган йиллар давомида Қозоғистоннинг иттифоқнинг бошқа аъзолари билан савдоси 74% га, экспорти эса 98% га ўсди”.
Қазстат маълумотларига кўра, январ-март ойларида Қозоғистоннинг ЕОИИ мамлакатлари билан савдо айланмаси 6,6 миллиард долларни ташкил қилган. Шу билан бирга, Токаев яқинда бўлиб ўтган учрашувда Қозоғистон ҳам турли транспорт йулакларини ривожлантириш орқали халқаро бозорларга чиқиши зарурлигини таъкидлади. Вариантлардан бири — охир-оқибат Ҳиндистонга олиб борадиган Халқаро Шимол-Жануб транспорт коридорини ривожлантириш. Ҳиндистон Марказий Осиёда барқарорроқ бўлишга интилмоқда, бу эса ўз навбатида Хитой ва Россиянинг император таъсирини сиқиб чиқаришга хизмат қилиши мумкин.
Ҳозирги вақтда ЕОИИ доирасида озиқ-овқат нархлари ошиб бормоқда ва аъзо мамлакатлар миллий валюталари ўртасида жиддий инфлятсиядан далолат берувчи хавотирли нотўғри мослашувлар мавжуд. Шундай қилиб, Россия ва Белоруссиянинг геосиёсий ёлғизлиги шароитида, ЕОИИ Москва томонидан ўз иқтисодиётини тўлдириш учун, ҳатто аввалгидан ҳам кенгроқ миқёсда фойдаланилади. Ўзбекистон иқтисодий ассоциатсияга аъзо бўлиш учун навбатдаги номзоддир. Ва агар илгари Тошкент Владимир Путиннинг садоқати ва ғазаби ўртасида маневр қилиб, ЕОИИда уч йил кузатувчи бўлиб қолган бўлса, “учлик газ иттифоқи” асосида шартнома имзоланиши вазиятни янада оғирлаштириши мумкин ва Шавкат Мирзиёев Москва шартларига рози бўлиш. Россияпараст иқтисодий ассотсиатсияга қўшилиш республика олдига янги вазифалар юклайди, лекин ҳеч қандай дивиденд бермайди.