Россиянинг Украинага бостириб кириши ортидан АҚШ, Европа Иттифоқи ва дунёнинг бошқа давлатлари Россияга қарши кенг қамровли санкциялар киритди, бу эса Кремлни Туркия ва қўшни Марказий Осиё давлатларидан санкцияларга киритилган товарлар савдоси йўналишида фойдаланишга мажбур қилди.
Кўпгина давлатлар дарҳол Россияга қарши санкцияларга қўшилмади, аммо шунга қарамай, иккинчи даражали санкциялар хавфидан қочишни хоҳлайди. Хусусан, Хитой Россия билан мустаҳкам алоқаларни сақлаб, иккинчи даражали санкциялар хавфини минималлаштиришга интилади. Хитой ва Россия билан чегарадош бўлган Марказий Осиё давлатлари, айниқса, Хитойга Россия билан икки мақсадли товарлар савдосида фойдали эканлигини исботлади.
Россия Хитойдан экспорт қиладиган маҳсулотлар Украина билан урушда тажовузкорга ёрдам бериш учун қурол ёки ҳарбий техника бўлиши шарт эмас. Пекин ёрдамисиз Кремлда жиддий муаммолар юзага келиши мумкин. ХХР Путиннинг асосий умидига айланди ва асосан Си Цзиньпин туфайли Россия саноат товарларининг барқарор оқимини сақлаб қолишга ва шу орқали Ғарб санкцияларини четлаб ўтишга муваффақ бўлди.
Албатта, Хитой Марказий Осиё давлатининг асосий савдо шериги бўлиб қолмоқда, гоҳ олдинда, гоҳида бу ўрнини Россияга бироз бой бериб қўйди. Охирги беш йилда Хитой ва умуман минтақа ўртасидаги товар айирбошлаш 5 баробар ошди. Бироқ 2022-йилдан буён шубҳали, аммо жуда тушунарли манзара кузатилмоқда – Марказий Осиёдан импорт ҳажмининг кескин ўсиши (аввал Марказий Осиёга кўплаб товарлар умуман олиб кирилмаган) ва Россияга экспорт ҳажмининг худди шундай тез ўсиши.
2018 йилдан 2019 йилгача Хитойдан Марказий Осиёга импорт 17 фоизга ўсди; 2020 йилда пандемия туфайли бу рақамлар тушунарли даражада камайди, аммо 2021 йилда пандемиядан олдинги даражага қайтди. 2022-йил ҳақиқатан ҳам минтақадаги савдо алоқалари учун “ютуқ” йили бўлди: Хитойдан импорт 44 фоизга ошди, энг муҳим кўрсаткич Қирғизистонда бўлди. Россия Карнеги Евроосиё маркази ходими Темур Умаровнинг айтишича, 2023-йил Марказий Осиё давлатлари ва Хитой ўртасидаги савдо айланмаси бўйича рекорд йил бўлди.
Хитой ўз маҳсулотларини Марказий Осиё орқали Россияга сотаётгани ва минтақа Хитой маҳсулотларининг якуний истеъмолчиси эмаслиги, шунингдек, Марказий Осиёга экспорт ҳажми ошиши фонида Хитойнинг жами жаҳон экспорти ўсмагани ҳам тасдиқланади. худди Марказий Осиёда иқтисодий ўсиш ўтган йиллар даражасида сақланиб қолганидек.
Хитойдан Марказий Осиёга йилига миллиардлаб доллар етказиб бериш диаграммаси. 2022 йилдан бошлаб сезиларли фарқ аниқ кўринади. Маълумотлар «Савдо харитаси» онлайн ресурсидан олинган.
Савдо занжирининг давоми Ўрта Осиёдан Россиягача чўзилган. Хитойдан экспорт қилгани каби, Россиянинг Марказий Осиёдан импорти ҳам 2022-йилдан буён экспонент равишда ошган. Қирғизистон Кремлга 2,5 баравар кўп маҳсулот сота бошлаган бўлса, Ўзбекистон учун бу кўрсаткич 2 баробарга ошди. Ўтган йили Қозоғистондан Россияга экспорт 25 фоизга ошди ва фақат Тожикистон кўрсаткичлари бир хил нол позициясида қолди.
2022 йилда Марказий Осиё давлатларидан Россияга экспорт ҳажми қарийб учдан бирга ошди. Қирғизистоннинг Россияга жами минтақавий экспортдаги улуши қарийб икки ярим баравар, Ўзбекистондан экспорт эса икки баравар ошди. Ўтган йили Қозоғистон ҳам Россияга экспортни кўпайтирди, аммо оддийроқ — фақат чоракга. Шу билан бирга, Тожикистоннинг Россияга экспорти ўзгармади ва нолга яқинлигича қолди.
Хитойнинг Марказий Осиёга экспорти каби Россиядан Марказий Осиё экспорти 2022 йилдан бери ошганини кўрсатадиган диаграмма. Маълумотлар «Савдо харитаси» онлайн ресурсидан олинган.
Хитой Ғарбнинг иккиламчи санкциялари жорий этилишидан қўрқади, шу боис Марказий Осиёдан жазодан қочиш ва Россия билан савдодан фойда олиш учун транзит марказ сифатида фойдаланади. Марказий Осиё давлатлари томонидан Хитойдан сотиб олинган ва Россияга сотилган ресурсларнинг асосий тоифаларига асосланиб, санкцияланган товарларнинг реэкспорти билан боғлиқ вазиятга батафсилроқ ойдинлик киритиш мумкин эди.
2022-йилда Ўзбекистон Россияга янги асосий экспорт товарларига эга бўлди, улар “ядро реакторлари, қозонхоналар ва ускуналар” (Россияга сотиш ҳажми 2,64 бараварга ўсди) ва “электр техника ва ускуналар” (Россияга сотиш ҳажми 1,5 баробарга ўсди). Шу билан бирга, Ўзбекистон Хитойдан 1,34 баравар кўп “ядро реакторлари, қозон ва жиҳозлар”, 1,24 баробар кўп “электр техника ва ускуналар” импорт қила бошлади. Шу билан бирга, миқдорий жиҳатдан Тошкент Хитойдан Россияга сотганидан кўра кўпроқ товарлар олиб келган.
Қирғизистонда Хитойдан импорт қилинадиган янги маҳсулотлар ва Россияга экспорт қилинадиган маҳсулотлар мавжуд: “ядровий реакторлар, қозонлар ва машиналар”; «трикотаж матолари»; «пойабзал маҳсулотлари»; ва «асосий металлдан турли хил буюмлар». Хусусан, “ядро реакторлари, қозонхоналар ва машиналар” экспорти 41,105 фоизга ошган. Шу билан бирга, пахта экспорти ўтган йилги Россияга этказиб бериш ўсишининг деярли чорак қисмини ташкил этди ва 7564% га ўсди. Айниқса, 2021–2022-йилларда “асосий металлардан тайёрланган турли хил маҳсулотлар”нинг ўсиши кескин кузатилди: Россияга экспорт 1245 баробар ошди. Қизиғи шундаки, “трикотаж газламалар” энг тез ўсаётган янги тоифага айланиб, 411 баробарга, “ядро реакторлари, қозонхоналар ва машиналар” 23 баробарга, “пойабзал маҳсулотлари” эса 7 баробарга ўсди.
Қирғизистоннинг “Легпром” енгил саноат корхоналари уюшмаси раҳбари Сапарбек Асановнинг таъкидлашича, Хитойдан экспорт ҳажмининг бундай тез ўсиши Россия компанияларининг талаб катталиги билан изоҳланади.
Қирғизистоннинг “Легпром” енгил саноат корхоналари уюшмаси раҳбари Сапарбек Асановнинг сўзларига кўра, тўқимачилик экспортининг бундай ҳайратланарли ўсиши Россия компаниялари буюртмаларининг кўпайиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Шу билан бирга, ушбу товарларга рухсат берилмайди. Бироқ, Украинага босқин бошланганидан сўнг, кўплаб Ғарб компаниялари Россияни тарк этишди, чунки улар Путиннинг жиноий режимига солиқ тўлашни истамадилар ва шу билан урушни қўллаб-қувватладилар. Шу сабабли, Россия, бошқа нарсалар қатори, Ғарб компанияларининг кетиши сабабли мавжуд бўлмаган, аммо тақиқланмаган маҳсулотларни импорт қилишга ҳаракат қилмоқда.
Шунингдек, кийим-кечак ва Қирғизистоннинг Россияга етказиб берилишига ҳарбий кийимга бўлган талаб таъсир қилган бўлиши мумкин. Бундан ташқари, санкциялар Россиянинг кўплаб компанияларини бозорни тарк этган Ғарб компаниялари ўрнига бошқа компаниялар излашга мажбур қилди. Вариантлардан бири Қирғизистон бозори эди. Мамлакатда хорижий ишлаб чиқарувчилардан ташқари, маҳаллий кийим-кечак ишлаб чиқарувчилар саноатида ўсиш кузатилмоқда.
Қозоғистон учун “ядро реакторлари, қозонлари ва машиналари”, шунингдек, “электр техника ва жиҳозлар” ҳам Хитойдан 2022 йилга мўлжалланган асосий импорт ва Россияга экспорт қилинадиган маҳсулотлар рўйхатига киритилган. 2021 йилда ҳам худди шундай бўлган, аммо 2021 йилдан бери бу тоифалар беш баравар кўпайган. «Темир ва пўлат» 2022 йил учун янги юқори тоифадир, «ноорганик кимёвий моддалар» ва «темирсиз транспорт» ҳам сезиларли ўсишни кўрсатди. Ушбу экспорт товарларининг барчаси, шубҳасиз, санкцияланган товарларни, шу жумладан ҳарбий-саноат комплексида қўлланиладиган товарларни ўз ичига олади. Акс ҳолда, Хитойдан импортнинг ўсиши ва уларнинг 2022 йилдан бошлаб Россияга қайта сотилишини тушунтириш жуда қийин.
Тожикистон учун 2022-йилда Хитойдан импорт ва Россияга экспорт қилинадиган товарлар рўйхатида бир вақтнинг ўзида мавжуд бўлган товарлар гуруҳи йўқ эди. Бу Тожикистон Хитойнинг Россия билан савдода санкцияларни четлаб ўтишга уринишларида чекланганроқ рол ўйнайди деган ҳозирги тушунчага мос келади.
Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистоннинг Хитой ва Россия билан товар айирбошлаш ҳажми 2022 йилдан бошлаб Россия Федерациясининг санкциядан олдинги даврига нисбатан сезиларли даражада ошди. Вақт ўтиши билан Хитойдан импорт ва Россияга экспортни таққослаш шуни кўрсатадики, бу ўсиш учун бир нечта маҳсулот тоифалари жавобгардир. «Атом реакторлари, қозонлари ва ускуналари» тоифаси Хитойдан импорт қилинадиган ва Россияга экспорт қилинадиган асосий учта рўйхатда мавжуд. Бу тоифа 2021-2022 йилларда Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистонда мос равишда 553,34%, 2342,56% ва 264,18% га ўсган. Худди шу тоифадаги 2018-2019 йиллар оралиғида Қозоғистон ва Ўзбекистонда ўсиш атиги 8,62 ва 24,24 фоизни ташкил этган бўлса, Қирғизистонда бу кўрсаткич 75,44 фоизга камайган. Ушбу маълумотлар уларга Россияга қарши жорий этилган санкциялар таъсир қилганини аниқ кўрсатмоқда. Санкцияларсиз Россия Хитойдан ускуналар сотиб олиш учун Марказий Осиёдан фойдаланиши шарт эмас эди. Бундан ташқари, Россия ушбу товарларни катта миқдорда Ғарбдан сотиб олган, бу Хитойдан импорт талаб қилинмайди дегани.
Яқин орада Марказий Осиё давлатлари учун Россияга санкцияларни четлаб ўтишда ёрдам бериш қийинлашади. Ҳаммаси Қўшма Штатлар ва ЕИга боғлиқ, улар сабр-тоқат чегарасига эга бўлсалар-да, Марказий Осиёда уларнинг огоҳлантиришларига қанчалик узоқ эътибор берилмаса, Ғарб босими шунчалик кучаяди.