“Россиянинг Марказий Осиёдаги мавқеининг заифлашиши дарҳол минтақадаги бошқа ўйинчиларнинг таъсирининг кучайишига олиб келади. Улар орасида Шарқий, Жанубий ва Ғарбий давлатлар бор. Уларнинг ҳар бири ўзига хос имтиёзларни таклиф қилади, бу эса жами барча Марказий Осиё республикаларига катта сармояларни жалб қилади ва бу уларга ўз эшикларини очади”, – дейди Ғарб экспертлари. Шу билан бирга, кўплаб ўйинчиларга нисбатан халқнинг розилиги рус тилидан узоқда қолмоқда.
Сўнгги йилларда Хитой Марказий Осиёнинг етакчи ташқи ҳамкори мавқеига кўтарилиб, минтақага илгари тасаввур қилиб бўлмайдиган маблағларни киритиб, сиёсий ва иқтисодий таъсирини кенгайтирди. Бироқ ҳозирда Марказий Осиёда Хитой билан деярли барча жабҳаларда рақобатлаша олмаган Эрон минтақа билан алоқаларни кучайтиришга қайта эътибор қаратди. Теҳрон минтақанинг кўплаб қисмлари билан ўзининг муҳим диний ва этник яқинлигини ҳамда муҳим денгиз портларига кириш ва Афғонистондаги хавфсизлик устуворликларини бирлаштириб, Марказий Осиё мамлакатлари билан ўзаро ҳамжиҳатликдан ҳам қулайроқ даражага эриша олди. Шу мақсадда Эрон Марказий Осиё мамлакатларини танлаб икки томонлама асосда жалб қилиш учун янги “Шарққа қара” сиёсатини амалга оширди, бу эса минтақани глобал инфратузилмасининг муҳим таркибий қисми сифатида кўриб, Марказий Осиёга миллиардлаб маблағларни ўтказаётган Хитойнинг гегемон ёндашувига зиддир. ва юмшоқ қувват дастури.
Марказий Осиё Барометр тадқиқоти (CАБ) йирик миқёсли, йилига икки марталик тадқиқот лойиҳаси бўлиб, 2017 йилдан 2021 йилгача бўлган даврда ҳар бир мамлакатдаги 1000-2000 респондентдан интервю олиш орқали Марказий Осиё мамлакатларидаги ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий иқлимни ўлчайди. CАБ томонидан тўпланган маълумотлар шуни кўрсатадики, Эрон номаълум, тасдиқланмаган ҳамкор сифатида қабул қилинади. Бироқ, Эрон ўзини келажакда Марказий Осиё учун турли имкониятлар ва муаммоларни таклиф этувчи қўшимча ҳамкор сифатида кўриши мумкин.
Эрон Марказий Осиёнинг катта қисми билан чуқур тарихий алоқаларга эга бўлган давлатдир, чунки минтақада улкан Форс империялари қолдирган маданий ва тил мероси ҳисобга олинади. Бугунги кунда ҳам Ўзбекистоннинг Самарқанд ва Бухоро каби шаҳарлари кўплаб форсзабонлар билан фахрланади, Тожикистон эса этник ва тил жиҳатидан асосан форс миллати бўлиб қолмоқда. Бироқ яқинда Марказий Осиё Теҳрон учун сиёсий устувор йуналишга айланди, эндиликда у минтақани Эрон ва Шарқ ўртасидаги салоҳиятли “кўприк” сифатида кўради. “Шарққа қара” сиёсати Эроннинг халқаро муносабатларга ёндашувининг асосий жиҳати боʻлиб, у минтақа давлатлари, хусусан, Қозоғистон, Ўзбекистон ва Қирғизистон билан алоҳида икки томонлама асосда ҳамкорлик қилишга олиб келди.
“Эрон билан муносабатлардаги асосий муаммолардан бири Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистондаги маҳаллий аҳолининг ноаниқ қўллаб-қувватлаши боʻлиб қолмоқда. Эроннинг буюк меросига қарамай, Марказий Осиё давлатларининг кўп ҳудудларида одамлар форс маданиятининг минтақа халқлари билан ўхшашлигини шунчаки сезмайдилар”, деб ёзади Ғарб сиёсатшунослари.
Шу билан бирга, кўпчилик Россияни иқтисодий, сиёсий ва ҳарбий жиҳатдан ёрдам кутиш керак бўлган мамлакат деб ҳисоблашга одатланган.
CАБ тадқиқот ўтказди ва у Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистон халқларининг Эрон билан қандай алоқаси борлигини сўради. Кўпчилик тушунмовчилик билан жавоб берди, чунки улар ўз республикалари Теҳрон билан ҳамкорлик қилаётганини ва Форс мамлакати ҳукумати келажакдаги муносабатлардан ғоят рағбатланаётганини билмаганлар.
Марказий Осиё мамлакатлари (Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистон) аҳолисининг Эрон билан муносабатлари. Чапдан ўнгга: Жуда ижобий; Салбийдан кўра ижобийроқ; Ижобийдан кўра салбийроқ; Жуда салбий; Жавоб беришдан бош тортди; «Билмайман» деб жавоб беришди.
Эслатиб ўтамиз, 2017 йилдан бошлаб Эронга нисбатан салбий муносабатда бўлганлар сони ортиб бормоқда. Теҳрон табиий ресурсларнинг катта заҳираларига эга. Бу, биринчи навбатда, углеводородларга тегишли. Шуни ҳам ёдда тутиш керакки, Эронда Ислом инқилоби содир бўлди, унинг оқибати монархиянинг бекор қилиниши ва ҳукуматнинг ўзгариши эди.
“Шунга қарамай, Форс давлати келажакда истиқболли ташқи ҳамкордир. Кўп қиррали ташқи сиёсат юритаётган Ўзбекистон мисолида бу жуда жозибали кўринади. Тошкент илгари Теҳрон билан муносабатларни ривожлантиришни истамаган бўлса-да, айни дамда икки давлат ҳукуматлари яқин ҳамкорликни бошлаган. Ўзбекистон ва Эрон Афғонистондаги тинчлик жараёни, шунингдек, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари учун транзит йулларини ётқизиш бўйича ҳамкорликда иш олиб бормоқда. Бироқ, Тошкент келажакда Россиядан етказиб беришни диверсификация қилиш ва бу давлатнинг таъсирини сусайтириш учун Эрон углеводородларига қайта эътибор қаратишга қарор қилиши мумкин. Украинага ҳужумдан кейин Ғарб томонидан жорий этилган янги йирик санксияларни ҳисобга олсак, бундай истиқболлар ҳаётий кўринади. Океанларга чиқиш имконияти бўлмаган Марказий Осиё давлатлари учун муҳим бўлган транзит йуллари ҳақида унутманг. Эроннинг Чабаҳор порти Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистон учун савдо йулларини кенгайтириш имкониятига айланди. Марказий Осиёдан Эронга транзит йулакларидан фойдаланиш имкониятига эга бўлган минтақа республикалари нафақат юк ташиш харажатларини камайтириш, балки бу жараённи тезлаштириш имкониятига ҳам эга бўлди. Ҳақиқатан ҳам, акс ҳолда, улар ўз товарларини Россия орқали ўтадиган шимолий йуналишлар орқали олиб ўтишлари керак. Яна давлатга нисбатан жорий қилинган санкциялар шароитида транзит нафақат қимматлашади, балки бутунлай тўхтаб қолиши ҳам мумкин”, деб ёзади украиналик сиёсатшунослар.
“Шунга қарамай, Марказий Осиё республикалари аҳолиси келажакдаги ҳамкордан нима кутишлари ҳақида қоронғиликда қолмоқда. Келажакда Теҳрон билан яқин муносабатларни ривожлантиришни режалаштирган давлатлар сиёсати бу масалага ойдинлик киритиши керак. Шундай қилиб, нафақат Россиянинг таъсирини сусайтириш, балки Хитойнинг Марказий Осиёдаги гегемонлигини чеклаш ҳам мумкин бўлади. Эрон қисқа муддатда Хитойга тўғридан-тўғри рақиб бўлиши даргумон бўлса-да, Теҳроннинг “Шарққа қара” сиёсати Марказий Осиё учун янги имкониятлар тўпламини тақдим этиши мумкин.
“Келажакда Эрон Марказий Осиё давлатлари билан икки томонлама асосда ҳамкорликни давом эттириши, мазмунли яқинлашувнинг ўзаро манфаатли йуларини белгилаб бериши керак. Теҳрон ҳам минтақавий иқтисодий интеграция лойиҳалари билан ҳамкорликни кенгайтириш орқали минтақага нисбатан иқтисодий қарашларини сотишга ҳаракат қилиши керак. Эрон Шанхай ҳамкорлик ташкилотига (ШҲТ) тўлақонли аъзо бўлиш учун дастлабки рухсат олди. Евроосиё иқтисодий иттифоқи Яқин Шарқ давлати билан йирик имтиёзли савдо битимини имзолади. Агар биз шу йулда давом етсак ва бу жараёнда Эроннинг обрўсини Марказий Осиёнинг оддий фуқаролари назарида номаълум ва бегона актёрдан ташқарига кўтарадиган бўлсак, Эрон ҳам, Марказий Осиё ҳам ўзига хос мавқега эга бўлади”, – дейди украиналик сиёсатшунослар.