Россия санкцияларни четлаб ўтиш учун Марказий Осиёдан қандай фойдаланмоқда

Украинада уруш бошланиши муносабати билан Ғарб давлатлари Россияга қарши иқтисодий чекловлар қўйди. Москва санкцияларни қўллаб-қувватловчи давлатлар билан қимматбаҳо металлар билан савдо қила олмайди.

Углеводородлар ва бошқа табиий ресурсларни етказиб бериш ва нархлари чекланган. Россия Федерациясига ҳашаматли товарлар ва бошқа товарларни экспорт қилиш тақиқланади. Бироқ, энг муҳими, Россия қурол-яроғ ишлаб чиқаришда фойдаланадиган ҳарбий ва икки томонлама мақсадларда ишлатиладиган маҳсулотлардир. Марказий Осиё давлатлари 2022-йилда Москва учун муҳим стратегик шерикларга айланди, чунки уларнинг ёрдами билан Россия санкцияларни четлаб ўтиши мумкин.

Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистон ўзига хос тарзда Украинадаги урушга нисбатан нейтрал позицияни сақлаб келмоқда. Бир томондан, республикалар ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиш зарурлигини эълон қилади ва Москва томонидан аннексия қилинган ҳудудларни тан олмайди. Шу билан бирга, Марказий Осиё давлатларининг ҳар бири Россияга Ғарб санксияларини четлаб ўтишга ёрдам беради.

Аввало, гап иккиламчи маҳсулотлар ҳақида кетмоқда: автомобиллар, электроника, мобил телефонлар, маиший техника ва уларнинг бутловчи қисмлари. Уруш бошланганидан кейин АҚШ ва Европадан Ўрта Осиё мамлакатларига ушбу товарлар экспорти кескин ошди, шу билан бирга Ўрта Осиё давлатларидан Россияга экспорти ҳам ошди. Мутахассисларнинг фикрича, юқорида санаб ўтилган товарларда ишлатиладиган чиплар Россия компаниялари томонидан Украина билан уруш учун қурол ишлаб чиқаришда қўлланилиши мумкин.

2022-йил давомида Марказий Осиё ўз позицияси билан Ғарбнинг Москва агрессиясига қарши курашишга қаратилган саъй-ҳаракатларига путур етказди. Биргина Финляндиядан Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистон ўтган йилга нисбатан мос равишда 135 фоиз, 164 фоиз ва 434% га маҳсулот импорт қилган. Ушбу етказиб беришнинг 50% дан ортиғи санкцияланган товарлар бўлиб, Европа Иттифоқи мамлакатлари Россияга сота олмайди. Шунга қарамай, улар барибир Россия Федерациясида қолиб кетишди, чунки Марказий Осиё республикалари ўз мамлакатларидан шимолий қўшнисига товарларни реекспорт қилишди. Шу боис Европа Иттифоқининг санкциялар бўйича махсус вакили Девид Салливан Бишкекка ташрифи чоғида Россия билан алоқаларни чеклашни сўради.

2022-йилда Қирғизистон сўнгги 20 йил ичида бошқа мамлакатларга қараганда кўпроқ маҳсулот импорт қилди. Бу кўрсаткичлар 2021-йилга нисбатан қарийб икки баравар кўпайиб, 10 миллиард долларга етди. Аллақачон таниш экспортчилар Қирғизистонга республикага унчалик таниш бўлмаган, ҳатто минтақа учун ҳам турмуш даражаси анча паст бўлган товарларни сотишни бошладилар. Кутилмаганда Бишкек француз парфюмерияларини 10,08 миллион долларга ёки ўтган йилга нисбатан 144% га, Италиядан чарм маҳсулотлари (сумкалар, ҳамёнлар, камарлар ва бошқалар) 953,2 минг долларга ёки 2021 йилга нисбатан 165 фоизга кўп сотиб олинди, ўтган йили эса Қирғизистонга АҚШдан атиги 27, 10 минг литр кўпроқ элита спирти олиб келинган, бу 2021-йилга нисбатан қарийб 2 баробар кўпдир. Шу билан бирга, Бишкек Россияга экспорт ҳажмини 2,5 баробарга оширди. Шунчаки фактлар: 2022-йилда Қирғизистондан экспорт қилинган маҳсулотларнинг 44% Россияга тўғри келган; янги экспорт товарлари, жумладан, парфюмерия, совун маҳсулотлари, косметика, ҳашаматли товарлар пайдо бўлади; электротехника товарлари экспорти бир неча баробар ортади.

Россияга ёрдам бераётган давлатлар орасида энг кўзга кўринган Қирғизистон электр детонаторлар ва зарбали қалпоқлар, самолётлар учун эҳтиёт қисмлар, вертолётлар ва дронларни сотиш бўлди. Илгари Бишкекнинг ўзи бу товарларнинг барчасини Россиядан сотиб олган ва 2022 йил уларни экспорт қилиш учун дебют йил бўлди. Шунингдек, Хитой, АҚШ ва Япониядан сотиб олинган, сўнгра Россияга олиб келинган 11 баробар кўп оптик нишонлар юборилди.

Қозоғистон Москвага реэкспортда ҳам ёрдам бермоқда, бу эса Россия Федерациясига республикада ишлаб чиқарилмайдиган товарлар етказиб беришни бир неча баробар оширди. Бу асосан электроника, автомобиллар, барча турдаги ускуналар, асбоблар ва аппаратларга тегишли. Мисол учун, агар илгари Қозоғистон доимо кир ювиш машиналарини Россиядан харид қилган бўлса, 2022-йилда бу маҳсулотларни 30 миллион долларга экспорт қилган. Етказиб бериш ҳажми 90 баравардан ошиб, 150 миллион долларга етган смартфонлар, экспорт ҳажми 300 бараварга ошган мониторлар билан ҳам вазият худди шундай. Россия танклари ва зирҳли транспорт воситаларидаги схемалар ва микрочиплар илгари маиший техникада ўрнатилган. Яна бир ғайритабиий юқори экспорт маҳсулоти яримўтказгичлар эди. Агар 2021-йилда Қозоғистон Россияга яримўтказгичларни 12 минг долларга сотган бўлса, 2022-йилда бу миқдор 3,7 миллион долларга тенг бўлган.

Ўтган йил охирида Россия Ўзбекистоннинг асосий савдо шериги бўлди, бу ҳақда ҳам Ўзбекистон, ҳам Россия ОАВлари тилга олишган. Бироқ Украинадаги урушнинг биринчи ойида икки бараварга ошган ва 9,3 миллиард долларни ташкил этган товар айирбошлаш ҳажмининг ўсиши Тошкентнинг Москвага санкцияларни четлаб ўтишга ёрдам бера бошлагани билан боғлиқ. Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев барча давлатлар билан кўп тармоқли савдо асосида яхши қўшничилик муносабатларини ўрнатишга интилаётганини алоҳида таъкидлади. Шу билан бирга, 2022 йилда Россия Федерацияси билан товар айирбошлаш ушбу даврдаги умумий савдо айланмасининг 1/5 қисмини ташкил этди.

Ўзбекистондан Россияга қандай товарлар олиб келинган, буни очиқ манбалардан билиб бўлмайди, чунки Тошкент уларни чоп этишни тақиқлаган. Бироқ, парча-парча маълумотлардан шуни тушуниш мумкинки, Ўзбекистон бошқа мамлакатлардан ҳам сотиб олган товарларнинг Россияга экспорти ўсишига чангютгичлар, кир ювиш машиналари, музлатгичлар ва телевизорлар киради.

Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида Россия капитали иштирокида янги компаниялар пайдо бўлишининг ортиши кузатилди. 2022-йилда уларнинг 967 таси очилган бўлса, Ўзбекистонда жами 3156 та корхона фаолият кўрсатмоқда.

Тожикистон ва Туркманистон ҳам четда турмади. Бироқ бу давлатлар 2022-йилда Россия билан савдо айланмасини асосан ўз маҳсулотларини, яъни мева, сабзавот, чорвачилик маҳсулотларини экспорт қилиш ҳисобига оширди.

Бироқ, бутун минтақа Москвани урушни давом эттириш учун зарур бўлган ҳамма нарса билан таъминлаш орқали Россияга санкцияларни четлаб ўтишга ёрдам бермоқда. Европа Иттифоқининг санкциялар бўйича махсус вакили Девид Салливан Бишкекка ташрифи чоғида Европа Иттифоқи Марказий Осиё давлатларига қарши санкция қўлламоқчи эмаслигини ва биринчи навбатда муаммони дипломатия йули билан ҳал қилиш имкониятини беришини айтди. Бироқ, Марказий Осиёда ҳеч нарса ўзгармаса, минтақа табиий равишда Ғарбдан яккаланиб қолади ва қолган ўйинчиларни минтақадан чиқиб кетиш учун ҳамма нарсани қиладиган Хитой ва Россиянинг раҳм-шафқатида қолади.