Украинадаги уруш бутун дунёга таъсир қилди. Россиянинг қўшни давлатга ҳужуми акс-садоси турли давлатлар иқтисодиётига, шунингдек, ижтимоий-сиёсий ва ҳарбий жиҳатларга таъсир қилди. Марказий Осиё минтақаси учун Украинадаги уруш нейтрал позицияни эгаллаган бошқа давлатларга қараганда кучлироқ сезилади. Бу республикаларнинг Москвага қарамлиги билан боғлиқ. Минтақадаги бошқа республикалар қатори Ўзбекистон ҳам унга қарши иккиламчи санкциялар жорий қилиш арафасида, меҳнат муҳожирлари эса одатдагидек пул топиш учун мамлакати билан янги иш ўринларини излашга мажбур.
Ўзбекистон учун Россиядан мигрантлар жўнатмалари улуши ЯИМнинг қарийб 20% ни ташкил қилади. Барча трансферларнинг 80% дан ортиғи Россия Федерациясидан келади. Ҳар йили миллионлаб Ўзбекистон фуқаролари ишлаш учун Россиянинг йирик шаҳарларига борадилар. Чет эллик ишчиларнинг имтиёзлари ҳақида гапирмаслик одатий ҳолдир. Ваҳоланки, муҳожирлар ўзлари яшаётган мамлакатда топган пулининг ярми, ҳатто учдан икки қисмини сарфлайди, бу эса иқтисодиётга ижобий таъсир кўрсатади.
Қолганларини уйларига жўнатадилар. 2023 йилда муҳожирларнинг глобал пул ўтказмалари 650 миллиард долларни ташкил этди, бу глобал тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар билан солиштириш мумкин. Агар Ўзбекистон ҳақида гапирадиган бўлсак, 2022-йилда пул ўтказмалари ҳажми тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажмидан икки баравар кўп бўлган.
Бироқ, Россияда ҳукумат даражасида муҳожирларга одам сифатида муносабатда бўлмайди. Москванинг ички сиёсати русларнинг Марказий Осиёдан келган муҳожирларга муносабатини ёмонлаштирди. Россиядаги Марказий Осиё фуқароларининг умумий аҳволи сезиларли даражада қийинлашди. 2022 йилда кескин ўзгаришлар кузатилмади. Украинадаги уруш меҳнатга лаёқатли аҳолини Россия иқтисодиётидан олиб ташлади ва Россия Федерацияси зудлик билан меҳнат муҳожирларига муҳтож бўла бошлади. Россиянинг турли манбаларидан олинган маълумотларга кўра, 2023 йилда мамлакатдаги барча корхоналарнинг 70% гача кадрлар этишмаслиги кузатилган. Йирик корхоналар муаммони айниқса кескин ҳис қилишди.
2022 йилда бу муаммо эндигина авж ола бошлади. Россиядаги корхоналарни ишчилар билан этарли даражада таъминлаш масаласи Украинада уруш бошланишидан олдин мавжуд эди, аммо у бошланганидан кейин у фақат кучайди. Бундан ташқари, Россияда сўнгги Covid чекловлари олиб ташланди ва бу Марказий Осиёдан мигрантлар оқимига янада кўпроқ ёрдам берди. Ҳудуддан Россия Федерациясига 50% га, Ўзбекистондан эса 35% га ошиб, 2019-йилнинг пандемиядан олдинги даражасига етди.
2023 йилда Россияда рубл курси пасайишни бошлади, бу меҳнат муҳожирларининг чиқиб кетишининг бошланишига олиб келди, аммо бу тенденция ҳали ҳам машҳурлик касб этмоқда. 2023-йил охирида Россияда ишлаётган Ўзбекистон фуқаролари олти ой олдин полиция босими остида қолишдан қўрқиб, Украинага боришга мажбур бўлишдан қўрқишганини тан олишган, аммо ҳозир “ҳаммаси тинчдек туюлади”.
Бироқ меҳнат муҳожирларига қарши рейдлар давом этмоқда. Ҳозир асосий эътибор Россия паспортини олган Марказий Осиёдан келган муҳожирларга қаратилмоқда. Улар ҳарбий хизматда рўйхатдан ўтишлари шарт, агар текширувдан сўнг муҳожирлар рўйхатга олинмаганлиги аниқланса, уларга ҳарбий рўйхатга олиш ва рўйхатга олиш бўлимига юборилади ва чақирув қоғози берилади.
Бундан ташқари, феврал ойи бошида Марказий Осиё республикалари раҳбарларига ултиматум қўйилган эди, бунда Марказий Осиёдан келган фуқароларга ҳарбий комиссарликка келиш ва Россия Федерацияси Вазирлиги билан шартнома имзолаш зарурлиги ҳақида маълумот етказиш талаби қўйилган эди. Мудофаа. Агар улар буни қилмасалар, полиция қаттиқ рейдлар ўтказади ва барча чет элликларни ҳарбий шартномалар имзолашга мажбур қилади.
Таҳлилчилар Ўзбекистонга хориждан пул оқимининг ижобий ўсишини қайд этишмоқда. Юқорида таъкидланганидек, 2022-йилда чет элдан пул ўтказмаларининг рекорд даражаси кузатилди.
Бу миқдор тахминан 17 миллиард долларни ташкил этди. 2023-йилда трансферлар миқдори 8,4 миллиард долларгача камайди. 2022-йилда пул ўтказмаларининг бундай ўсиши меҳнат муҳожирлари билан боғлиқ эди. Бироқ, ўша даврда Россия Федерациясида Ўзбекистон Республикасидан келган ишчилар сонининг максимал ҳисоб-китоблари 3,5 миллион кишига етди.
2019-йилда пандемиядан олдинги даврда Россияда қарийб 4 миллион Ўзбекистон фуқароси ишлаган ва пул ўтказмалари ҳажми ўшанда 6 миллиард доллардан сал кўпроққа етган. Бундан ташқари, 2022 йилда ҳеч ким чет эллик ишчиларнинг маошини оширмаган. Аксинча, мигрантлар йил бошида рублнинг тушиб кетгани ва иш ҳақи индексацияси йўқлигидан шикоят қила бошлади. Пул ўтказмаларидаги катта фарқ россияликларнинг кўчиши, шунингдек, Ўзбекистонда Россия фирма ва компанияларининг очилиши, Москвага параллел импортни амалга оширишда ёрдам бергани билан изоҳланади.
2022 йилдан Тошкент параллел импортга асосланган конвергенция туфайли Россиядаги иқтисодий тебранишларга жуда тез қарам бўлиб қолди. Шундай қилиб, 2022-йилда Ўзбекистонда 60 мингдан ортиқ норезидент ҳисоб рақамлари (одатда хорижий валютадаги талаб қилиб олинмагунча депозитлар) очиб, уларга 892 миллион доллар жойлаштирган (ўсиш 9,5 баробар). Норезидентларнинг бундай молиявий фаоллиги йил давомида хорижий валютадаги депозитлар ҳажмининг 9 фоизга ошишига олиб келди. Бу тенденция 2022-йилнинг апрел ойида, халқаро тўлов тизимларининг Россиядан чиқиб кетиши фонида Россия фуқароларининг Ўзбекистонга, жумладан “карт туризми” орқали саёҳатга қизиқиши сезиларли даражада ошганда бошланган.
Аммо оддий руслар учун банк карталарини чиқариш тезда тўхтатилди. Шу билан бирга, Россиядан Ўзбекистон Республикасидаги юридик шахсларнинг банк ҳисоб рақамларига ўтказилган пул маблағлари республикада узоқ қолмади.
Ўзбекистон Марказий банки маълумотларига кўра, экспорт, жумладан, Россияга реэкспорт ҳажми 2022-йилда 2021-йилга нисбатан 5,5 миллиард долларга ошган. Ўзбекистон Республикаси Статистика агентлиги маълумотларига кўра, худди шу даврда Россия Федерациясига экспорт ҳажмининг ўсиши бор-йўғи 2,6 миллиард долларни ташкил этган. Фарқлар жуда катта ва бу нима билан боғлиқлигини аниқлашнинг иложи бўлмади. Аммо Агентлик маълумотларига кўра, 400 минг долларгача санкцияланган товарларнинг Россия Федерациясига реэкспорти сабаб бўлган. 2,9 миллиард долларлик фарқ Ўзбекистон орқали ўтадиган параллел импортнинг сезиларли даражада каттароқ ҳажмини кўрсатиши мумкин.
Украинадаги уруш Европа ва АҚШдан юкларни ташиш, шунингдек, Ғарб мамлакатларига юк ташиш харажатларини мураккаблаштирди ва оширди. 2022 йилгача этказиб бериш Украина ва Россия орқали амалга оширилди. Уруш бошланганидан кейин биз янги йўлларни излашга мажбур бўлдик.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Украина ва Россия маҳсулотларини Туркия, Хитой, Ҳиндистон ва бошқа мамлакатларнинг бошқа ишлаб чиқарувчилари билан алмаштиришга мажбур бўлди, бу эса қийин ва оғриқли бўлди. Сўровда қатнашган ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларининг 85% таъминот занжири узилиши туфайли муаммоларга дуч келди.
Шунингдек, Украинадаги уруш ва Россия иқтисодиётидаги тебранишларга боғлиқлик Ўзбекистонда инфляция даражасининг ўсишига таъсир кўрсатди. 2022 ва 2023 йилларда истеъмол нархлари индекси мос равишда 11,4 ва 10 фоизни ташкил этди. Хизмат кўрсатиш, умумий овқатланиш, кўнгилочар, соғлиқни сақлаш, кўчмас мулк ва уй-рўзғор буюмларини ижарага бериш ва сотиш соҳаларида нархларнинг ошиши Ўзбекистонга кўплаб россияликларнинг мамлакатдан қочиб келиши билан боғлиқ.
Украинада давом этаётган уруш оқибатлари дастлабки икки йилда Ўзбекистон учун меҳнат миграциясининг қисқаришига олиб келмади. Аммо 2024-йилда Москвадан келган муҳожирларга нисбатан босим кучайиши кутилмоқда, бунинг мақсади Марказий Осиёдан Россия паспортини олган муҳожирларни ёллаш. Миграция қонунчилиги бузилишини аниқлаш ёки улар бўлмаган тақдирда ҳужжатларни манипуляция қилиш ва Россия армияси билан шартномалар имзолашга мажбурлаш учун полиция томонидан барча меҳнат муҳожирларига эътиборни кучайтириш ҳам кутилмоқда.
2024-йил мартида бўлиб ўтадиган Россия президенти сайловларидан сўнг рубл курси янги рекорд даражага тушиши кутилмоқда. Буларнинг барчаси Россияда ишлашни янада жозибадор ва хавфли қилади.
Россия билан параллел импорт бўйича ҳамкорлик узоқ вақтдан бери Ғарб санкциялари бўйича экспертларнинг эътиборини тортди. Ўзбекистонда иккиламчи санкциялар жорий этилиши мумкинлиги сабабли республика миллий манфаатларига таҳдид солиши мумкин бўлган компаниялар билан битимлар тузишни тақиқловчи қонун қабул қилинди.
Агар Тошкент Ғарб тавсияларига амал қилишда давом этса ва Россия билан ҳамкорликни қисқартиришни бошласа, бу иқтисодий ўсишга жиддий таъсир қилади, чунки 2023 йил охирига келиб Москва ташқи савдо айланмасида биринчи ўринда туради. Аммо акс ҳолда, агар Ўзбекистон Россия Федерациясига ёрдам беришда давом этса ва икки томонлама мақсадли товарларни Россияга қайта сотиш имкониятларини сақлаб қолиш учун вақтинчалик эчимларни излай бошласа, Тошкент энди Ғарбдан огоҳлантиришларни олмайди ва иккиламчи санкцияларнинг тармоқ пакетларини олишни бошлайди.