Россиянинг Марказий Осиёда, хусусан Ўзбекистонда таъсири турли йуллар билан намоён бўлиши мумкин. Биринчидан, ҳар бир собиқ совет республикаси муҳим институционал меросни мерос қилиб олган. Сиёсий тафаккур турлари, бюрократик жараёнлар, уларнинг дунёдаги ўрнини ҳис этиш ва умумий тарихий тажриба раҳбарларни ҳеч бўлмаганда Россия манфаатлари ёки нуқтаи назарларини ҳисобга олишга мойил қилади.
Иккинчидан, Россиянинг турли оммавий ахборот воситалари орқали доимий ёритилиши кўп ҳолларда идрокни шакллантиради. Агар Россия матбуоти ўз ҳукуматининг расмий позитсиясини сўзсиз қўллаб-қувватласа, бу ёндашув Ўзбекистон шароитида янада оқилона ва мақбулроқ кўринади.
Учинчидан, Россиянинг дунёнинг қолган қисмига бўлган нуқтаи назари кўпинча халқаро воқеалар, жумладан урушлар ва сиёсий низолар ҳақида ўйлашнинг бошланиш нуқтасидир. Ҳеч бўлмаганда, бу минтақавий сиёсий раҳбарларга Россия ташқи сиёсатига қўшилишга ёрдам беради.
Россияда юмшоқ кучларнинг Ўзбекистонда қандай тарқалишини тасвирлашга киришишдан олдин, собиқ иттифоқ ва хусусан Марказий Осиёдаги аҳоли ҳақида бир неча кузатувлар қилиш ўринли бўлади. СССР тузилган 1922 йилдан бошлаб ва ҳозирги кунга қадар Россия ёки мамлакатнинг Европа қисмидан келган русийзабон фуқаролар иқтисодий ривожланишни рағбатлантириш ва мамлакатларнинг сиёсий интеграциясини мустаҳкамлаш учун чегарадош ҳудудларга жойлашдилар.
Совет Иттифоқи парчалангач, кўплаб руслар этник ватанидан ташқарида қолишди, лекин ҳеч бўлмаганда кундалик суҳбатлар даражасида уни қўллаб-қувватлашни тўхтатмадилар. Бу ҳар сафар этник руслар орасида уларнинг озчиликлари чет элда ҳақорат қилинаётгани ҳақида жавоб топишга имкон беради.
Биринчидан, Ўзбекистонда, Марказий Осиёда ва барча собиқ иттифоқ республикаларида рус юмшоқ кучининг энг муҳим ва энг кучли воситаси — рус тилини алоҳида таъкидлаш лозим. Совет Иттифоқи даврида улкан мамлакатдаги мактабларни ўқиш дастурида рус тили мажбурий эди. Шундай қилиб, Ўзбекистонда кўп одамлар унга эгалик қилади. Бироқ, вақт ўтиши билан, унинг ўрни иккинчи ўринга тушиб, миллий ўзбек тилига ўрин бера бошлади.
Энди ёш авлод энди рус тилини яхши билмайди ёки умуман ишлатмайди, бу уни руслар ва собиқ СССРнинг бошқа мамлакатларида яшовчи руслар билан мулоқотдан ҳимоя қилади. Шунга қарамай, аҳолининг этник фоизи ҳалигача рус тилидан фаол фойдаланмоқда ва бу унинг маҳаллий аҳоли орасида тарқалишига ҳисса қўшмоқда. Шунингдек, тил минтақавий даражада, айниқса сиёсатчилар билан мулоқотда кенг қўлланилади, чунки уларнинг аксарияти СССРда туғилиб ўсган ва рус тилини она тили сифатида билишади.
Ўзбекистондаги тил муаммоси ҳар йили Россияда тортишувларга сабаб бўлади. 2019 йилда, Россия Ташқи ишлар вазири Сергей Лавровнинг Тошкентга ташрифидан бир неча кун олдин, Москвага яқин “Вести.уз” газетасида «Рус тили биз учун бегона эмас» петицияси эълон қилинди. Бу очиқ мактубда, маҳаллий зиёлилар вакиллари, гўёки, ўзбек ҳукуматини бошқа штатларда одат бўлганидек, рус тилини мамлакатнинг расмий тилларидан бирига айлантиришга чақирган. Тахмин қилинишича, мақола Россиянинг Ўзбекистондаги таъсири борасида тортишувларга сабаб бўлган. Кейинчалик хатга имзо чеккан аёллардан бири унинг имзоси қалбаки эканлигини айтди.
Ўтган бир йил ичида Ўзбекистон ҳукумати ўз тилининг обрўсини кўтаришни бошлади. 2021 йил феврал ойида Мария Захарова вакили бўлган Россия томони Тошкентни русийзабон аҳолининг ҳуқуқларини бузишда айблади. Бу иш биринчи суд мажлисида парламентга тақдим этилган қонунда бўлган. Бу қонун ҳужжатлари ва давлат идораларининг ички тизимида давлат тилининг мажбурий ишлатилишига тааллуқли эди. Савол фақат ички бўлса-да, Россия ғазаб тўлқинини бошлади. Бироқ, Ўзбекистон аҳолисининг жавоби унчалик яхши бўлмади. Мана, Захарованинг нутқи ҳақидаги баъзи изоҳларни ўзбек сайтларида топиш мумкин.
Фойдаланувчиларнинг миллий тил қонунига изоҳлари
2021 йил 28 июнда сенаторлар томонидан «Давлат тили тўғрисида» ги қонуннинг янги таҳрири тасдиқланди. Унда давлат органлари ва ташкилотлари фаолиятида, жисмоний ва юридик шахслар билан боғланиш, иш юритиш, тадбирларда, меъёрий ҳужжатларда давлат тилидан фойдаланиш масалалари батафсил белгилаб берилган.
Мамлакат Конституциясида тил бўйича камситишга йул қўйилмаслиги ҳақидаги позиция аниқ акс эттирилган. Яъни, Россиянинг агрессив позитсияси фақат сиёсий омилга айланди, чунки янги қонун маҳаллий халқларни, этник русларни ёки Россиядан келган меҳмонларни кундалик ҳаётда давлат тилида мулоқот қилишга мажбурламади, фақат давлат билан мулоқот жараёнида. Захарованинг нутқи мамлакат раҳбариятига рус тили ёрдамида юмшоқ кучларнинг заифлашувининг олдини олишга уриниш эди.
Бундан ташқари, Россия «Класс» лойиҳасини яратди. Унинг яратувчиси Ўзбекистонга рус тили ўқитувчиларини олиб келиши керак бўлган Россия Федерацияси Таълим вазирлиги эди. Лойиҳа 10 йилга мўлжалланган. Бу йил аллақачон 30 киши келган. Кейинги режа — 100, яна бир йил — 200. Рус ўқитувчиларининг вазифаси — мамлакатда рус тилини тўғри ўқитилишини таъминлаш.
Ўзбекистон Республикаси депутатлари фикрича, бундай жараён мактабда бошқа фанларни тушунишни мураккаблаштириши билан бирга, ёш авлодни Россияда ишлашга йуналтиради.
Яна бир юмшоқ куч механизми — ахборот ва маданий таъсирни бошқариш. Уларнинг нима эканлигини тушуниш учун бир нечта ёндашувларни ажратиб кўрсатиш керак. Биринчисини, сиёсий фаолиятни қамраб олувчи институционал, яъни президент баёнотларидан фойдаланиш, Россия раҳбарларининг марказий осиёлик ҳамкасблари билан учрашувлари, ҳамкорлик декларациялари ва ҳоказоларни тавсифлаш мумкин. Иккинчи элемент — бу жаҳон янгиликлари ва умумий маълумот манбаи сифатида Россиянинг роли. Россия матбуоти, айниқса, телевидение Марказий Осиёнинг барча йирик бозорларига этиб бормоқда.
Тўртинчидан, Россия кўнгилочар дастурлари катта муваффақиятларга эришди. Россиянинг энг таниқли телеканаллари яхши молиялаштирилади ва реклама даромадлари туфайли томошабинларни нима қизиқтириши ва ушлаб туришини аниқлади.
Агар биз ушбу элементларнинг ҳар бирини навбат билан кўриб чиқсак, сиёсий театр совет даврида ўзига хос санъат тури бўлган ва ҳозиргача маълум нақшлар қўлланилмоқда.
2016 йилнинг сентабрида Ўзбекистоннинг биринчи Президенти Ислом Каримов вафотидан сўнг, атиги бир неча кундан сўнг, Владимир Путин қабрга гул қўйиш ва президентнинг бевасига хотира бериш учун Самарқандда Каримовнинг туғилган жойига ташриф буюрди. Бу ташриф Россия ва Ўзбекистон ахборот манбаларида яхши ёритилган ва Россия-Ўзбекистон муносабатларининг узлуксизлигини ишончли тарзда намойиш этган.
Путин расмий мурожаатида шундай деди: “Биз биргаликдаги ривожланиш йулини сақлаб қолиш учун ҳамма нарсани қиламиз ва Ўзбекистон халқи ва Ўзбекистон маъмуриятини қўллаб-қувватлаймиз. Сиз бизга энг ишончли дўстингиз сифатида ишонишингиз мумкин. » Бу лаҳза Путинга Россиянинг минтақадаги иштирокининг аҳамиятини таъкидлаш учун ажойиб имконият яратди.
Орадан атиги этти ой ўтгач, 2017 йилнинг апрел ойида Ўзбекистоннинг янги сайланган Президенти Шавкат Мирзиёев ўзининг расмий нутқида энг муҳим минтақавий масала бўйича Россия билан умумий тил топишга урғу берди. Бу янгиликлар Ўзбекистондаги барча газеталарнинг биринчи саҳифаларида ва телевидениедаги прайм-таймларда пайдо бўлди. Шундай қилиб, президентларнинг кенг тарқалган нутқлари икки мамлакат ўртасидаги муносабатларни яхшилаш байроғига айланди. Бинобарин, Ўзбекистон аҳолиси, масалан, бошқа давлатларга қараганда, Россияга содиқ бўлиб қолди.
Ахборот ва медиа майдонига келсак, Ўзбекистон телевидениеси «Россия-24», «Россия-1» ва бошқалар телеканаллари учун етарли ҳаво майдонини тақдим этади. Маълумки, улар нафақат Россия Федерацияси маъмуриятига ёқадиган векторли янгиликлар билан, балки маърузачилар юқори мартабали амалдорлар ёки нуфузли мутахассислар бўлмаган сиёсий ток-шоулар билан ҳам машҳур. Бу намойишлар одамларга маълум воқеаларга ҳиссий муносабат билдириши учун зарурдир.
Айни пайтда Россия телеканаллари туфайли Путин Марказий Осиёда мустаҳкам обрўга эга. У ҳурмат қилинмайди, лекин у одатда «Россия манфаатларини ўйлайдиган ва камдан-кам ҳолларда минтақада сиёсий тартибсизликлар келтириб чиқарадиган ақлли ва масъулиятли раҳбар» сифатида қаралади. Путиннинг режиссёр Оливер Стоун билан 2015-2017 йиллар оралиғида бўлиб ўтган ва бутун минтақа бўйлаб телевидение орқали берган интервюларини алоҳида таъкидлаш мумкин.
Рус тилидаги версия Тошкент дўконларида машҳур бўлиб, интервюнинг биринчи трансляциясидан кўп ўтмай пайдо бўлди. Томошабинлар Путинда улар билан гаплашиш мумкин бўлган одамни кўришди. У оқилона ва камтарин, аммо айни пайтда ҳукмрон ва ҳал қилувчи сифатида намоён бўлади.Шарҳ қолдириш имкониятига эга бўлган деярли ҳар бир киши, суҳбатдошнинг америкалик эканлигини таъкидлаб, бу учрашувнинг ишончини оширди. Стоуннинг журналист эмаслигини кам одам тушунган.
Россия, шунингдек, Ўзбекистон ёшлари орасида ўз таъсирини кучайтириш учун Интернет ва ижтимоий тармоқларга эътибор қаратади. Бироқ, сўнгги ўн йилликда, кекса авлод вакиллари ҳам рақамли манбалардан фойдалана бошладилар, аста-секин ҳукумат назоратидаги телевидениядан ҳафсаласи пир бўлди. Россия бир вақтнинг ўзида оммавий ахборот воситаларининг бир неча тарафидан жамоатчилик фикрига таъсир ўтказа олишини тушунди.
Ўзбекистон узоқ вақт давомида Россияни республиканинг сиёсий ва ҳарбий соҳасига «қўйиб юбормасликка» ҳаракат қилганига қарамай, Москва муваффақиятли босим стратегиясидан фойдаланган ҳолда, Ўзбекистонни ЕОИИда кузатувчи давлатга айланишини талаб қилишга муваффақ бўлди.
Ахир, Мирзиёев 2020 йил давомида Ўзбекистон ЕОИИга қўшилмаслигини даъво қиларди, чунки консерватив Миллий тикланиш партияси Россия Федерацияси билан иқтисодий иттифоқ суверенитетга тўғридан-тўғри таҳдид эканлигини таъкидлаган. Бироқ, Интернетда юмшоқ куч ишлатиб, Россия Ўзбекистон фуқароларини республиканинг келажакда ЕОИИга қўшилиши ҳақидаги қарорнинг тўғрилигига ишонтиришга муваффақ бўлди.